Bunlardan birincisi hadiste kastedilen "dünya işleriniz" sahasıdır ve bu saha ile ilgili rivayetler bağlayıcı değildir. ikinci sahadaki söz ve davranışların bir kısmı ise dine dahildir ve bağlayıcıdır. Çünkü ya vahye dayanmakta, yahut da -içtihada dayansa bile- vahyin sözlü veya sükût şeklinde onayından geçmiş bulunmaktadır. Bunların birbirinden nasıl ayrılacağı ise aşağıda ele alınacaktır.
3.Bu Konuda Yapılmış Çalışmalar
Allah Rasûlü (sav)’nün söz, fiil ve tavırlarının, vahye bağlılık ve bağlayıcılık açısından tasnife tabi tutulması daha O'nun hayatındayken başlamıştır. Ashab O'nun davranışlarını bu açıdan ayırıma tabi tutar ve tereddüde düştükleri zaman "vahiy mi, rey mi" diye sorarlar ve ona göre hareket ederlerdi.
Sahabenin bu anlayış ve davranışı sonraki nesillerde de devam etmiş, Fıkıh ve Usul ilimlerini tedvin eden ilk müçtehidler bu konuyu ele almış ve çeşitli görüşler ileri sürmüşlerdir.
İlk olarak Şihabuddin Ahmed b. İdris el-Karâfî (v.684/128S) Hz. Peygamber'in davranışlarını bağlayıcılık açısından ilmi bir yöntemle tasnif edip "el-İhkam" ve "el-Furuk" isimli eserlerinde Peygamberimizin beşeriyet dışında kalan davranışlarını "tebliğ, fetva, kaza (yargı) ve imamet (devlet başkanlığı)" olarak dörde ayırmış ve bunları bağlayıcılık bakımından incelemiştir.
Tunuslu müçeddid alim Muhammed et-Tahir b. Âşur bu tasnif i daha da geliştirerek on ikiye çıkarmıştır. (Megâsıs'ş-şeri' ati'l-İslamiyye, Tunus, 1978, s.27-39)
HZ. PEYGAMBER'İN ÇEŞİTLİ SIFATLARINDAN KAYNAKLANAN DAVRANIŞLARI
1.Dini tebliğ etmek ve tamamlamak
O'nun önde gelen vazifesi tebliğdir ve davranışlarının çoğu tebliğ mahiyetindedir. Sözlü vahyin gelmediği konularda da yine Allah'ın irşadı ile dini tamamlayan bilgi ve hükümler getirir. Peygamberimizin bu konudaki yetkisine dair ifadeleri olduğu gibi (bkz. Ebû Davud, Sünnet, 5) bu sıfatına bağlı fiil ve sözlerini diğerlerinden ayırmak için yaptığı vurgulamalar da vardır.
2. Fetva vermek (iftâ)
Dini tebliğ ve tamamlama mahiyetinde olan fetvanın bir önceki kategoriden ayrılmasının sebebi hükmün soru üzerine açıklanması ve bu açıklamada soru soranın şartlarının dikkate alınmasıdır.
3.Davaları hükme bağlamak (kaza)
Kaza muhakeme sonunda verilen hüküm ise fetva gibi bir tebliğ ve teşri (kanun koyma)dir ve bağlayıcıdır. İspat delillerine göre adaletin sağlanması amacını güden kaza (yargı) ise tarafların ispatta başarılı olmasına bağlı olduğundan isabetli de hatalı da olabilir. Hz. Peygamber bu hususta tarafların kendisini de yanıltabileceğini ifade etmiş ve manevi sorumluluğun yanıltanda olduğunu belirtmiştir. (bkz. Ahmed, Müsned, c.6, s.307,320; Buhari, Ahkam, 20, Hiyel, 15)
4.Devlet başkanlığı (imaret, imamet)
Peygamberimizin risalet ve iftâ (fetva verme) yetkisine dayanan davranışları bütün ümmet için geçerli ve bağlayıcıdır; bunların yürütülmesi ve bağlayıcılığı başka bir makamın iznine veya hükmüne bağlı değildir. Devlet başkanı sıfatıyla yaptıkları ise hem diğer başkanları bağlamaz, hem de devrin başkanı izin vermedikçe benzeri haklar mü'minler tarafından re'sen elde edilemez. Bir önceki başkanın yaptıklarını sonra gelen başkan -amme menfaatini gözeterek- değiştirebilir.
Bu alanda müçtehidler arasında peygamberin hangi davranışlarının tebliğ amacıyla, hangisinin de devlet başkanı sıfatıyla yaptığını ayırt etme noktasında ihtilaf meydana gelmiş ve mezheplerin farklı görüşleri de bu ihtilaftan ortaya çıkmıştır.
5.Daha iyiye teşvik (irşad)
Ayet ve hadislerde geçen talepler onların kesinliklerini bildiren karineler olmadıkça farz, vacib ve haram hükmünü ifade etmezler; teşvik olarak kabul edilirler. Güzel ahlakı teşvik eden, cennetliklerin vasıflarını anlatan ve nafile ibadetlerin sevabını dile getiren hadisler böyle yorumlanmıştır.
6.Arabulmak, anlaştırmak (sulh)
Barış sağlamak için aracılık yapmak bir hakimin tarafların iddialarını ispat yoluyla hükmetmesine benzemez. Aracılar daha ziyade tarafları karşılıklı fedakârlık ve anlayışa çağırırlar ve bu durum başka anlaşmalara emsal teşkil etmez.
7.Danışana yol göstermek (istişârî rey)
Burada Rasûlullah (sav) kendisine danışılan bir problemi n çözümünde yol gösterici olarak hareket etmekte, bir yargıda bulunmamaktadır. Bu davranışın anlamı ifadelerin bağlayıcı olmadığı, daha ziyade "bana sorarsanız şöyle yapmanız daha iyi..." manasına geldiğidir.
8.Öğüt vermek (nasihat)
Peygamberimiz, haram ve yasak olmamakla beraber uygun bulmadığı bir davranış veya girişime şahit olduğu zaman ilgililere öğüt vermek, doğru ve uygun olanı söylemek suretiyle nasihat etmiştir; bu da kesin ve bağlayıcı olmayan davranışları çerçevesine girmektedir.
9.Takva ve kemal eğitimi vermek
Rasûlullah (sav) ashabı ve ailesinin eğitimi ve onların takvasının geliştirilmesi için hukuki açıdan helal olan bazı davranışları onlara yasaklamıştır. Hicretten hemen sonra ensarın mallarının muhacirlerle paylaştırılması, kızı Fatıma (r.anha)'nın kolundaki bir bilezik sebebiyle evine girmemesi, kendisinden dünya nimetlerini talep eden hanımlarına ayrılmayı teklif etmesi bunlardan bazılarıdır ve sadece onlara mahsus hükümlerdir.
10.İnce ve yüce gerçekleri öğretmek
Sahabenin hepsi anlayış ve kavrayışta eşit değillerdi. Hz. Peygamber'in kişisel tercihi olan yaşam şeklini onlar da kendi anlayışlarına göre yorumlamışlar ve bazıları bu kişisel tercihlerin bağlayıcı olduğunu sanmışlardır.
11.Eğiterek sakındırmak (te' dib)
Müçtehid Hz. Peygamber'in sözlerinden teşvik ve sakındırma amacıyla söylenmiş olanlarla hüküm bildirenleri karinelerden yararlanarak ayırmak mecburiyetindedir.
12.Örneklik ile ilgisi olmayan tabii, beşeri davranışları
Günah ve yasak çerçevesine girmemek kaydıyla dini ve dünyevi yaşantısında her insanda bulunan ihtiyaç ve alışkanlıklara bağlı davranışları bu guruba girer. Yeme, içme, yatma, yürüme, binme şekli, bu konulardaki zevk ve tercihi gibi tamamen müsbet ilmin, tekniğin ve teknolojinin konusu olan dünya işleri de böyledir. Ümmeti için bağlayıcı değildir?
SONUÇ
Şüphe yok ki Hz. Peygamber'in asıl vazifesi ve Allah tarafından eğitilerek insanlığa gönderilmesinin sebebi peygamberliktir, tebliğdir ve rehberliktir; bu sebebi e de davranışlarının çoğu bu sıfatına dayanmaktadır. Bunun en açık işareti de herkesin duyması için gayret sarf etmesi, herkesin gözü önünde uygulaması, buna uygun üsluplar kullanmasıdır. Ancak verilen ve çoğaltılması mümkün bulunan örnekler O'nun başka sıfatlarla ve bağlayıcı olmayan davranışlarda da bulunduğunu açıkça ortaya koymaktadır. Bu davranışlarının önemli işaretlerinden biri herkesin duyması için gayret göstermemesi, uygulamada ısrar etmemesidir.
* Bu yazı Hayrettin Karaman’ın aynı isimli makalesinden özetlenmiştir. Bkz. “İslam’ın Işığında Günün Meseleleri”, İst. 1996, c.2, s.11
