Dosyalar
Hz. Peygamber ve Çocuk
 

İnsan Hakları Açısından Hz. Peygamber'in Köleliğe Dair Uygulamaları

26 Eylül 2009 Cumartesi Hz. Muhammed / Sosyal Hayatı


İnsanlık tarihi kadar eski olan kölelik, bir şekilde tüm toplamlarda mevcuttur. Her toplumda insanların kölelere karşı davranışları farklılık arz etmekte, bazı toplumlarda efendilerin merhameti müstesna, kölelerin hiçbir hakları bulunmamaktadır. İslam dini de İslamiyet’ten önce diğer toplumlarda olduğu gibi Arap toplumunda da varolan köleliği tanımış; ancak teşvik etmemiştir. Bilakis İslam’da kölenin azadı ve köleye nezaket vurgulanmıştır. Azad erdem görülmüş, köle sahibi olabilmek de sadece esirlik yoluyla mümkün kılınıp ihtiyaca bağlanmıştır.

İslamiyet sadece Allah’a ibadeti emreden bir din olduğundan ve üstünlüğü yalnızca takva ile sınırladığından kölelik müessesesine farklı bir veche kazandırmıştır. Müslümanın köleleştirilmesi yasaklanmış, İslam dininin yayılmasını amaçlayan savaşlardaki esirler dışında köle veya cariye alınamayacağına dair hüküm verilmiştir. Köle ve cariyelere adalet ve merhamet sınırları içinde yüklediği ödevlerin yanında efendilere de onlarla ilgili bir takım sorumluluklar yüklemiştir.

Toplumsal müesselerle ilgili birtakım kuralları vazederken tedriciliği esas alan İslamiyet’in bu yolla sosyal yapıyı yıkmadan kölelik kurumunu da yumuşatarak tedricen kaldırmaya çalıştığı anlaşılmaktadır.

İslami anlayış, köle azadını şartsız bir nafile ibadet olarak teşvik ettiği gibi kölenin mükatebe yoluyla veya efendisinin sözü üzerine ölümünden sonra yahut – kadınlar için – annelik yoluyla da azadı mümkün kılmıştır.

İnsanlar Adem’in oğludur, Adem de topraktandır.” (Ahmed b. Hanbel,  Müsned, II, 361 ve 523; Ebû Davud, Edeb, 111) gerçeğine inanan Müslümanlar İslami ilimleri öğrenme ve öğretme hususunda da bu inançlarına uygun davranmışlardır. Her türlü ilim dalında köle ile hür arasında ayırım yapmamışlardır. Bu hususiyet; hadis rivayetinde de kendini göstermiş; hadis otoriteleri köleden hadis rivayetini caiz gördükleri gibi kölenin cerh ve tadilini de kabul etmişlerdir. (Bağdadi, el-Kifaye, 97-98)

Arap ve mevali arasındaki eşitlik alametleri daha İslam tarihinin başlangıcından itibaren kendini göstermeye başlamıştır. Zira Ömer (ra) Rasûlullah’ın azadlısı olan Selman el-Farisi’ye dört bin dirhem atiyye tahsis etmiştir. Yine ordu komutanlığına “Azad ettiğiniz Arap olmayan köleleriniz Müslüman olurlarsa onları kendilerini azad edenlere ilhak ediniz. Eski efendilerinin lehlerine olan onların da lehlerine, aleyhlerine olan onların da aleyhinedir. Eğer bu azad edilenler müstakil bir kabile şeklinde olmak isterlerse onları ihsanda azad edenlerle aynı seviyede tutunuz.” talimatını vermiştir. (Belazurî, Futuhu’l- Buldan, II, 443)

Bu buyruğun sahibi Rasûlullah’ın da köle ve cariyelerinin bulunduğu ve bunların hepsini azad ettiği kaynaklarda sabittir.

Bir takım rivayetlerde ömrünün yılları sayısınca azadlısının olduğu ifade edilen Rasûlullah’ın köle ve cariyelerinin hepsi aynı zaman diliminde bulunmamış farklı zamanlarda yanında olmuşlardır. (Nevevî, Tehzibu’l-Esma, I,53)


İslam dini de İslamiyet’ten önce diğer toplumlarda olduğu gibi Arap toplumunda da varolan köleliği tanımış; ancak teşvik etmemiştir. Bilakis İslam’da kölenin azadı ve köleye nezaket vurgulanmıştır. 

1. EBÛ ASÎB

Künyesiyle meşhur sahabilerdendir. (İbn Hacer, İsabe, VII, 229) Adının Ahmar olduğu söylenmiştir. (İbn Hibban, Sikat, III, 219) Suffe ehlinden olan ve mescidde barınan (Ebû Nuaym, Hilye, II, 27) Ebû Asîb (ra) sünnete ittiba hususunda son derece hassas bir zat idi.

Müsned’de üç hadisi nakledilmiştir. (Ahmed b. Hanbel, V, 81) Vefat tarihi ve yeri kaynaklarda verilmemiştir.

2. EBÛ BEKRE

Ebû Bekre künyesiyle meşhur olan (İbn Hacer, İsabe, VI, 369) Nüfey’ b. Haris el-Mesruh, Habeşlidir. (İbn Abdilberr, İstîâb, IV, 1530)

Annesi Sümeyye de meşhur Arap tabibi (Asri Çubukçu “ Ebû Bekre”, DİA, X, 114) Haris b. Kelede’nin cariyesi idi. Muaviye’nin oğlu Ziyad b. Ebih ile ana bir kardeştiler. (İbnü’l-Esîr, a.g.e., IV, 578)

Taif muhasarasında (h.8) Hz. Peygamber’in “Hürlerden her kim bize katılırsa emniyettedir. Kölelerden bize katılan da hürriyetine kavuşur.” buyruğu üzerine Taif kalesinden kaçarak Müslümanlara katıldı. Taif kalesinden kendisini bir makara ile sarkıtarak kaçtığı için makara manasına gelen bekre kelimesi ile künyelenmiştir. (İbn Sa’d, Tabakat, VII, 15; Zehebî, Siyer, III, 16)

Taif muhasarası sona erdikten sonra Taifliler, Hz. Peygamber’in yanına gelerek Ebû Bekre’yi isteyince Allah Rasûlü “O, Allah’ın ve Rasûlü'nün azadlısıdır” diyerek onların bu isteğini geri çevirmiştir. (Zehebî, Siyer, III, 5-6)

Ashabın salihlerinden ve faziletlilerinden olan Ebû Bekre fakih ve ibadete düşkün bir zat idi. Sünnete ittiba hususunda son derece hassasiyet gösterirdi. (İbn Sa’d, a.g.e., VII, 16 Zehebî, Siyer, III, 6)

Fitne hadiselerine karışmayan Ebû Bekre, yakın çevresi siyasetin içinde olduğu halde siyasetten uzak durmus, kardeşi Ziyad b. Ebih vali tayin edilince ona bundan vazgeçmesini söylemiş, kardeşi tavsiyesini dinlemeyince kızmış  ve ölünceye kadar onunla konuşmamıştır. (İbn Sa’d, a.g.e., VII, 16)

Yirmi kadar çocuğu vardı. Çocukları Basra’da mal, ilim ve velayet (idarecilik) sahibi eşraftandı. (İbnü’l-Esir, Üsdü’l-ğâbe, V, 38)

Müsned’de 139 rivayeti mevcuttur. (Ahmed b. Hanbel, V, 35-52)

Muaviye’nin hilafeti döneminde kardeşi Ziyad vali iken Basra’da h. 51 veya 52’de vefat etmiştir. (Zehebî, Siyer, III, 9)

3. EBÛ MÜVEYHİBE

Adı hakkında kesin bir bilgi yoktur. Rasûlullah’ın satın alıp azad ettiği Ebû Müveyhibe (ra) suffe ashabındandır.

Hz. Peygamber’le bir gece yarısı Baki’ mezarlığına gittiğini anlatan Ebû Müveyhibe, Müreysi’ Gazvesine (h.5) katılmış ve bu gazvede Hz. Aişe’nin (ra) devesini idare etmiştir. Müsned’de kendisinden iki hadis nakledilmiştir.

Ebû Müveyhibe’nin vefat tarihi ve yeri verilmemiştir. (İbnu’l-Esir, Üsdü’l-ğâbe ,V, 309  İbn Abdilberr, İstiab, IV, 1764, İbnu’l-Esir, İsabe, V, 309 Ahmed b. Hanbel, Müsned ,III, 488)

4. EBÛ RAFİ` EL-KIBTÎ

Ebû Rafi künyesiyle meşhurdur. Kıbtî’dir. Adı Eslemdir.

Daha önce Rasûlullah’ın amcası Abbas’a aitken Abbas (ra) onu yeğeni Muhammed’e hediye etmiştir. Hz. Peygamber, Eslem’i kendisine amcasının Müslüman olduğu müjdesini verince azad etmiştir. (İbnu’l-Esir,Üsdü’l-ğâbe, I, 93; İbn Hacer, İsabe, I, 215 Buharî, Tarihu’l-kebir, II, 23; İbn Ebi Hatim, el-Cerh ve’t-tadil , II, 306;İbn Hibban, Sikat, III, 16; Zehebî, Kaşif, II, 425;)

Allah Rasûlü Eslem’i azadlı cariyesi Selma (ra) ile evlendirmiştir. Selma’dan Hz. Ali’nin  katipliğini ve hazinedarlığını yapacak olan oğlu Ubeydullah b. Ebî Râfi’ dünyaya gelmiştir.

Ebû Rafi’ Bedir savaşına (h.2) Mekke’de olduğundan dolayı katılamamıştır. Uhud (h.3), Hendek (h.5) ve diğer gazaların hepsine katılmıştır. Hayber’e (h.6) hanımı Selma (ra) ile beraber katılmıştır. (İbnu’l-Esir,Üsdü’l-ğâbe, I, 94 İbn Hacer, Tehzib, XII, 100)

Mekke’de bulunduğu yıllarda ağaçtan çömlek yontan Ebû Rafi’ Medine’de de Hz. Peygamber’in hanımlarına bazı ev eşyaları yapmıştır. Peygamber ve ailesi ile yakın ilişkide bulunması onun ilim ve faziletini arttırmıştır. Nitekim İbn Abbas ondan Hz. Peygamber’in davranışlarını sorarak bunları yazardı. (Kurtubi, Cami’, XX, 243 Abdullah Aydınlı, “Ebû Rafi’”, DİA, IV, 211)

İbn Hanbel’in Müsned’inde kırk civarında hadisi nakledilen hadis rivayetlerinin çoğunluğu Hz. Peygamber’in yakın çevresinde gördüğü olaylarla ilgilidir. ( VI, 8 ve 390)

Ebû Rafi’in vefat tarihi kesin bir dille ifade edilmezken Osman’ın (ra) hilafetinden az bir süre önce Medine’de vefat ettigi söylenmiştir. (Mizzi, Tehzîbu’l-kemâl, XXXIII, 301;  İbn Hacer, İsabe,VII, 112 113)

5. EBÛ SELLÂM

Rasûlullah’ın hizmetinde bulunan ve onun azadlıları arasında adı geçen Ebû Sellâm, Haşimîdir. (İbnu’l-Esîr, Üsdü’l-ğâbe, V, 151; Zehebî, Kaşif, II, 433; İbn Hacer, İsabe, VII, 157)

Hayatı hakkında kaynaklarda geniş bilgi bulamadığımız Ebû Sellâm’ın Hz. Peygamber’den hadis rivayeti mevcuttur. Müsned’de Rasûlullah’ın sabah akşam yaptığı dualarla, yemek duasının zikredildiği beş hadisi yer almıştır. (Ahmed B. Hanbel, IV, 237)

Hıms’a gittiği anlaşılan Ebû Sellâm’ın nerede ve ne zaman vefat ettiğini tesbit edilememiştir.

6. EBÛ UBEYD

Rasûlullah’ın mevalilerinden olan Ebû Ubeyd’in adı bilenmemektedir. Künyesiyle tanınır. Hz. Peygamber’e yemek pişiren Ebû Ubeyd’den Ahmed b. Hanbel Müsned’inde (III, 484-485) bir hadis nakletmiştir. (İbnu’l-Esir, Üsdü’l-ğâbe, V, 204; İbn Hacer, İsabe, VII, 224)

Kaynaklarda vefat tarihi ve yeri yer almamaktadır.

Eymen b. Ubeyd, Ümmü Eymen’in oğlu, Üsame b. Zeyd’in ana bir kardeşidir. Habeşlidir. (Taberî, Tarih, II, 168)

Sünen-i Nesaî’de ondan iki hadis nakledilmiştir. (Kitâbü kat’i’s-sârik, 10)

Huneyn Gazvesi’nde (h.8) şehid olmuştur.


Toplumsal müesselerle ilgili birtakım kuralları vazederken tedriciliği esas alan İslamiyet’in bu yolla sosyal yapıyı yıkmadan kölelik kurumunu da yumuşatarak tedricen kaldırmaya çalıştığı anlaşılmaktadır.

8. MARİYE

Künyesi Ümmü’r-Rabâb’dır. İbnü’l Esir (v.630) onun Rasûlullah’ın cariyesi olduğunu söylemiştir. Rasûlullah’tan hadis rivayetinde bulunduğu zikredilmiştir. (İbnu’l-Esir, Üsdü’l-ğâbe, VI,261; İbn Hacer, İsabe, VIII, 312)

9. MEYMUNE BİNT EBÎ ASÎB

Allah Rasûlü'nün bu azadlı cariyesinin Hz. Peygamber’in azadlısı Ebû Asîb’in (ra) kızı olduğu söylenmiştir.  Onun Rukye ile ilgili bir hadis naklettiği belirtilmiştir. (İbn Hacer, İsabe, VIII, 3270)

10. MEYMUNE BİNT SA`D

Rasûlullah’ın hizmetinde bulunan Meymune bint Sa’d (ra) Selma Ümmü Rafi’in (ra) ifadesine göre Hz. Peygamber’in bir defada azad ettiği dört cariyeden birisidir. (İbn Sa’d, Tabakat, I,  497; Taberani, el-Mucemu’l-Kebir, XXV, 32) Hz. Peygamber’den hadis rivayetinde bulunan Ahmed b. Hanbel, Müsned’inde ondan dört hadis nakletmiştir. (VI, 463)

11. MİHRÂN (MEYMUN)

Al-i Muhammed’in sadaka almayacağına dair (Ahmed b. Hanbel, Müsned, III, 448) hadis rivayeti mevcut olan bu azadlının adı hakkında çokça ihtilaf edilmiştir. Tabakat kitaplarında tercüme-i hali genellikle Mihrân başlığı altında verilmiştir. (İbn Ebî Hatim, el-Cerh ve’t-tadil, VIII, 300; İbnu’l-Esir, Üsdü’l-ğâbe, IV, 505 İbn Hacer, İsabe, VI, 183)

Bir hadis rivayeti mevcuttur. (Ahmed b. Hanbel, Müsned, III,448) Nerede ve ne zaman vefat ettiğini bilmiyoruz.

12. NAFİ’

Rasûlullah’ın azadlısı Nafi’in, Kütüb-i Sitte ve Müsned-i Ahmed b. Hanbel’de hadis rivayeti bulunmamakla beraber Buharî et-Tarihu’l-kebir’de, (VIII, 82) Ali el-Muttakî’de Kenzu’l-ummal’da (XVI, 54) bir rivayetini nakletmiştir. Hayatı hakkında bilgi sahibi olamadığımız gibi Nafi’in nerede ve ne zaman vefat ettiği de bilinmemektedir.

13. SEFİNE

Tercih edilen görüşe göre adı Mehran b. Ferruh, künyesi Ebû Abdurrahman’dır. (İbn Abdilber, İstîâb, II,684; İbnü’l-Esir, Üsdü’l-ğâbe, II,259)

Hz. Peygamber’in zevcesi Ümmü Seleme (ra) tarafından satın alınmış ve yaşadığı müddetçe Hz. Peygamber'e hizmet etmesi şartıyla azad edilmiştir.

Askerî bir harekat esnasında yorulanlar eşyalarını ona yüklemişler; o da bunları rahatlıkla taşıyınca Rasûlullah ona gemi manasına gelen “Sefine” adını vermiştir. Bu lakap onun ismini unutturmuştur. Hatta kendisine ismini soranlara o “Ben size adımı söyleyecek değilim. Bana Rasûlulllah isim verdi, başka bir isim de istemiyorum.” diyerek Sefine dışında bir isimle kendisine hitap edilmesine izin vermemiştir. (İbn Abdilber,İstîâb, II,684;  Zehebî, Siyer, III,173 ve Kaşif, I,450; İbnu’l-Esîr,Üsdü’l-ğâbe, II,259; İbn Hacer,İsabe, III,111)

O vefatına kadar Rasûlullah ile beraber olan, onun hizmetinde bulunanlardandı. Sefine’nin hadis kitaplarında pek çok rivayeti vardır. Sahih-i Buharî hariç Kütüb-i Sitte’de hadisleri nakledilmiştir. Hem Ahmed b. Hanbel’in Müsned’inde (V,220-222) hem de Baki b. Mahled’in Müsned’inde 14 hadisi mevcuttur. (Zehebî, Siyer, III,173,)

Haccac zamanında h. 70’li yıllarda vefat etmiştir. (İbn Abdilber, İstîâb, II,684)

14. SELMA

Rasûlullah’ın bir defada azad ettiği dört cariyeden birisi olup kendisi gibi Hz. Muhammed’in azadlı kölesi Ebû Rafi’in hanımıdır.

Hz. Hamza’ya Ebû Cehil’in yeğeni Muhammed’e hakaret ettiğini söyleyerek onun Müslüman olmasına sebep teşkil eden hadisenin kahramanı da Selma’dır. Selma (ra) Peygamber ailesinin ebesi olarak nitelendirilebilir. Hz. Hatice’nin doğumlarında o yardımcı olduğu gibi, İbrahim’in doğumunda da ebelik yapan odur. Kocası Ebû Rafi’ (ra) vasıtasıyla Rasûlullah’a oğlu İbrahim’in (ra) doğduğu haberini ulaştırmış, Hz. Peygamber bu müjde karşılığında onlara bir köle hediye etmiştir. Hz. Peygamber’in torunları Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin’in ebesi de Selma’dır. Buradan hareketle onun peygamber ailesi ile uzun süren bir beraberliği olduğunu söyleyebiliriz. (İbn Sa’d, Tabakat, VIII, 227; İbnü’l-Esir, Üsdü’l-ğâbe, VI, 147; İbn Hacer, İsabe, VIII, 187)

Hz. Fatıma’ya hastalığı sırasında hemşirelik yapan Selma (ra) vefat ettiği zaman da Hz. Ali ile Hz. Ebû Bekir’in hanımı Esma’nın yardımıyla onun naşını yıkamış; Rasûlullah’ın sevgili kızına dünyadaki son vazifeyi yerine getirenlerden olmuştur. (İbn Kesir, Sire, VI, 6 İbn Sa’d, Tabakat, VIII, 227)

Selma Allah Rasûlü ile beraber Hayber Gazasına (h.6) katılmış; hemşirelik yapmış, yemek pişirilmesine yardımcı olmuştur. (M. Asım Köksal, İslam Tarihi, XIV, 133-134) Hz. Peygamber’e ve ailesine son derece yakın bulunan Selma, Nebi’den ve Fatımatu’z-Zehra’dan (ra) hadis rivayetinde bulunmuş Müsned’de ondan iki hadis nakledilmiştir. (Ahmed b. Hanbel, VI, 462)  Kaynaklarda vefat tarihi ve yeri verilmemiştir.

15. SELMAN EL-FARİSİ

Hz. Peygamber’in “ehl-i beytimdendir” taltifine mazhar olan Selman’ın Müslüman olmadan önceki adı Mabe b. Buzehşan’dır. Künyesi Ebû Abdullah’tır. Rasûlullah’ın azadlıları arasında sayılmasının sebebi mükatebe borcunu ödemesine  bizzat Allah Rasûlü'nün yardım etmiş olmasıdır. (el-Kelabazi, Ricalü Sahih’l-Buharî, I, 326; Zehebî, Kaşif, I, 451; İbnu’l-Esir, Üsdü’l-ğâbe,II, 265;  İbn Hacer, İsabe, III, 118)

Bedir (h.2) ve Uhud (h.3) savaşlarına köleliği sebebiyle katılamayan Selman el-Farisi’nin Allah Rasûlü ile katıldığı ilk savaş, onun tavsiyesi ile hendek kazılarak kazanılan Hendek muharebesidir. (h.5) Selman, daha sonra hiçbir muharebeyi kaçırmamış tüm fetihlere iştirak etmiştir. Taif muhasarasında (h.8) mancınık kullanılmasını tavsiye eden de Selman el-Farisi’dir. (İbnu’l-Esir, a.g.e., II, 267; İbn Hacer, Tehzib, IV, 121 İbnu’l-Esir, el-Kamil, II, 180-181)

Ahmed b. Hanbel’in Müsned’inde kırka yakın hadis nakledilmiştir. (437-444) Kütüb-i Sitte’de pek çok hadisi mevcuttur. Suffe ashabı arasında adı geçen Selman el-Farisi’nin vefat tarihi kaynaklarda h.33, 36 ve 37 olarak gösterilmiştir.

Hz. Osman’ın hilafeti zamanında Medain’de vefat etmiştir. (İbnu’-l-Esir, Üsdü’l-ğâbe, II, 269; İbn Hacer, Tehzib, IV, 121)

16. SEVBAN B. BUCDUD

Rasûlullah vefat edene kadar hep onun hizmetinde bulunan, Hz. Peygamber’in yanından hiç ayrılmayan Sevban’ın künyesi Ebû Abdullah’tır.  Yemenlidir. (İbn Sa’d, Tabakat, I, 497; İbnu’l-Esir, a.g.e., I, 296; İbn Hacer, Tehzib, II, 28)

Allah Rasulü Sevban’ı (ra) satın aldıktan sonra azad etmiş ve “Arzu ediyorsan kendi kavmine geri dönebilirsin, istersen de burada kalırsın. Kalırsan bizdensin, bizim ehl-i beytimizdensin.” buyurarak onu muhayyer bırakmıştır. Sevban da (ra) Rasûl-i Ekrem’in yanında kalıp, ehl-i beyte dahil olanlardan olmuştur. (İbnu’l-Esir, a.g.e., I, 296)

Allah Rasûlü'nün yakın çevresinde bulunma imkanına sahip olan Sevban (ra) doğrudan Hz. Peygamber’den hadis rivayet etmiş, onun pekçok haline şahit olmuştur. Ahmed b. Hanbel, Müsned’inde ondan doksan küsur hadis nakletmiştir. (V, 275-284)

17. SîRîN (ŞîRîN)

Rasulullah’ın cariyesi Mariye’nin (ra) kız kardeşidir. Mısır ve İskenderiye meliki Mukavkıs, tarafından Rasûl-i Ekrem’e hediye edilmiş,(h.7) Allah Rasûlü de onu ünlü İslam şairi Hassan b. Sabit’e vermiş ve ikisini evlendirmiştir. Hz.  Peygamber’in oğlu İbrahim’in teyzesi, Abdurrahman b. Hassan b. Sabit’in annesidir. (İbn Abdilberr, İstîâb, IV, 1868; Nevevî, Tehzibu’-esma, I, 162; İbnu’l-Esir, Üsdü’l-ğâbe, VI,160)

Bir hadis rivayetinde bulunmuştur. (İbn Hacer, a.g.e., VIII, 198) Vefat tarihi ve yeri ile ilgili herhangi bir bilgi mevcut değildir.

18.  ŞEMĞUN (ŞEM`UN) B. ZEYD

Adını Şemğun b. Zeyd b. Hunafe Künyesi Ebû Reyhane’dir ve daha ziyade künyesiyle tanınır.  Ensardandır.

Hz. Peygamber’le birlikte gittiği bir gazvede, çok soğuk bir gecede Rasûlullah kimin nöbet tutmak istediğini sormuş, ashabdan bir zat bu göreve gönüllü olunca Allah Rasûlü ona dua etmiştir. Rasûl-i Ekrem’in duasını almak isteyen Ebû Reyhane de nöbet tutmak istediğini söylemiş ve Hz. Peygamber’in duasını kazandığı gibi Allah yolunda nöbet tutan gözü cehennemin yakmayacağı müjdesine de almıştır. (Ahmed b. Hanbel, Müsned, IV, 134-135)

Askalan’da sınır bekçiliği yapan Şemğun, Şam fethinde bulunmuş ve daha sonra burada yerleşmiştir. Suffe ashabı arasında zikredilen (Ebu Nuaym, Hilye, II, 28) Müsned’de dokuz hadis nakledilmiştir. (Ahmed b. Hanbel, IV, 133) Vefat tarihi ve yeri hakkında kaynaklarda bilgi bulunmamaktadır.

19. ŞUKRAN

Şukran lakabıyla meşhur olmuştur. Adı Salih b. Adiyy veya Mus’ab’dır. (İbn Hacer, İsabe, III, 284)

Abdurrahman b. Avf’a (ra) ait Habeşli bir köle idi. Abdurrahman b. Avf onu Rasûlullah’a hediye etmiş, Hz. Peygamber Bedir Savaşı’ndan (h.2) sonra onu azad etmiştir. Şukran (ra) Allah Rasûlü'nün mübarek naşını yıkayanlardan biridir. Hz.  Peygamber’in kabrine inerek, O'nun kadife elbisesini kabre seren de odur. Müsned’de (Ahmed b. Hanbel, III, 495) sadece bir rivayeti bulunmaktadır. (İbn Abdilberr, a.g.e., II, 709; İbn Hacer, Tehzib, IV, 316 Kastallani, Mevahib, IV, 557)

Kaynaklarda vefat tarihi ve yeri belirtilmemektedir.

20. ÜMMÜ AYYÂŞ

Allah Rasûlü’nün abdest almasına yardımcı olan azadlısı Ümmü Ayyâş’ın (ra) Sünen-i İbn Mace’de (Tahare, 39) buna işaret eden bir rivayeti mevcuttur. (İbn Hacer, İsabe, VIII, 445)

21. UMMU EYMEN

Adı Bereke bint Sa’lebe’dir. Habeş asıllıdır. Hz. Peygamber’in dadısı, “hıbbu Rasûlullah” Üsâme b. Zeyd ‘in annesidir.

Ümmü Eymen (ra), Hz. Muhammed’e (sav) beş deve, bir koyun sürüsü ile babasından miras kalmış, Allah Rasûlü Hz. Hatice ile evlendiğinde onu azad etmiştir. Buharî’nin (v.256) et-Tarihu’l-Kebir’inde Hz. Peygamber’in babası Abdullah’a ait olan Ümmü Eymen’in doğumundan sonra büyüyünceye kadar Hz. Peygamber’e baktığı zikredilmektedir. (İbnu’l-Esİr, Üsdü’l-ğâbe, VI, 303; Zehebî, Siyer, II, 224; İbn Hacer, İsabe,VIII, 358)

Ümmü Eymen önce Ubeyd b. Zeyd (ra) ile evlenmiş bu evlilikten Huneyn Gazvesi’nde (h.8) şehit olan oğlu Eymen (ra) dünyaya gelmiştir. Ümmü Eymen’in diğer evliliği kendisi gibi Hz. Peygamber’in azadlısı olan Zeyd b. Harise (ra) ile olmuştur. Ümmü Eymen için “Kim cennet ehlinden bir kadınla evlenmek istiyorsa Ümmü Eymen’le evlensin.” buyurunca Zeyd b. Harise onunla evlenmek istemiş, Hz. Peygamber de ikisini evlendirmiştir. (İbn Sa’d, Tabakat, VIII, 224)

İlk inananlardan biri olan Ümmü Eymen’e Hz. Peygamber “anneciğim” diye hitab eder, annesinden sonra ikinci annesi olduğunu söylerdi. O, Uhud (h.3) savaşına iştirak etmiş, bu savaşta su dağıtmış, yaralıları tedavi etmiştir. Hayber Savaşına da (h.6) Rasûlullah’la birlikte katılan, yaralıların tedavisine ve yemek pişirilmesine yardımcı olan kadınlar arasındadır. (Mahmud Hadi el-İstanbuli, M. Ebu’l-Fazl, es-Sulabi, Nisaün Havle’r-Resul, 236 M.Asım Köksal, İslam Tarihi, XIV, 133-134)

Hz. Peygamber’den hadis nakledenler arasında adı geçen Ümmü Eymen’den Ahmed b. Hanbel’in (v.241) Müsned’inde bir rivayeti bulunmaktadır. (VI,421) Vefat tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte onun Hz Osman’ın hilafeti döneminde vefât ettiği bildirilmektedir.

22. USAME B. ZEYD

Üsame b. Zeyd b. Harise Yemen asıllıdır. Künyesi Ebû Muhammed’dir.

Annesi Hz. Peygamber’in dadısı, “anneciğim” diye hitab ettiği azadlısı Ümmü Eymen’dir. Babası Zeyd b. Harise de Rasûllulah’ın azadlısı ve en çok sevdiği zattır. (Buharî, et-Tarihu’l-Kebir, II, 20 Zehebî, Siyer, II, 497; İbn Hacer, İsabe, I, 202)

Bisetten sonra dünyaya gelmiştir. Çok esmer, hareketli, zeki ve cesur birisi idi. Hz. Peygamber’in gözetiminde yetişmiştir. Rasûlullah Üsame’yi (ra) de çok sever; Fatıma (ra) hariç insanlardan en çok sevdiği şahsın Üsame olduğunu belirtirdi. (İbn Abdilberr, İstîâb, I, 58; Zehebî, Siyer, II, 499)

Üsame (ra) Uhud Savaş’ına (h.3) katılmak istemiş, ancak Allah Rasûlü yaşı küçük olduğundan onu orduya almamıştır. Zeki ve cesur birisi olan Üsame’yi Hz. Peygamber henüz 18 yaşındayken Hz Ömer gibi sahabenin ileri gelenlerinin de bulunduğu Şam ordusuna kumandan tayin etmiştir. (Vakidi, Meğazi, III, 1117; İbn Hacer, İsabe, I; 202)

Hz. Peygamber’in vefatında 18- 19 veya 20 yaşında olduğu rivayet edilen Üsame Allah Rasulü'nün hastalığında onun yanına gittiğini, o esnada konuşamayan  Hz. Peygamber’in  elini üzerine koyduğunu, bu hareketten kendisine dua ettiğini anladığını rivayet etmiştir. Resulullah’ın naşını yıkayanlar arasındadir. O, Hz. Peygamber’e “La ilahe illallah” diyenle savaşmayacağına dair verdiği sözü tutarak fitne zamanında olaylara karışmamıştır. Ahmed b. Hanbel Müsned’inde (V, 99-210) ondan 90 kusur hadis  nakletmiştir. (İbn Abdilberr, İstîâb, I, 59; İbnü’l-Esir, a.g.e., I, 80; İbn Hacer, İsabe, I, 203)

h. 58, 59 veya 54’te Muaviye’nin hilafetinin son yıllarında Medine’de vefat etmiştir. (Zehebî, Siyer, II, 497)

23. ZEYD

Ebû Musa, Rasûl-i Ekrem’in mevalisinden olan Zeyd’in (ra) babasının adının Bevlâ olduğunu söylemiştir.

Benî Salebe Gazvesi’nde Rasûlullah kendi payına düşen Zeyd’i azad etmiştir. (Taberani, el-Mu’cemu’l-Kebir, V, 89; Nevevî, Tehzîbu’l-esmâ, I, 54; İbn Hacer, İsabe, II, 290)

Bir hadis rivayeti mevcuttur. (Tirmizî, Da’avât, 117) Vefat tarihi ve yeri bilinmemektedir.

24. ZEYD B. HARİSE

Hz. Peygamber’in ashabı arasında en çok sevdiği şahıs, mevalinin efendisi Zeyd b. Harise b. Şerâhil Yemenli’dir. Künyesi Ebû Üsame el-Kelbi’dir. Ahzab Suresi’ndeki “onları babalarına nisbet etmeniz daha hayırlıdır” (33/5) şeklindeki ayet nazil olana kadar Zeyd b. Muhammed diye çağırılmıştır. Zeyd kölelerden İslam'a ilk girendir. Bir rivayete göre ise ilk Müslüman olan odur. Kur’ân-ı Kerim’de bu ümmetten adı geçen tek kişi Zeyd’dir.

Zeyd’in annesi Su’da Tayy kabilesine mensuptu. Oğlu Zeyd ile birlikte bir gün yakınlarını ziyarete giderken bir kafile ile karşılaşır. Annesini öldürenler Zeyd’i yanlarına alırlar ve Mekke’de Ukaz panayırında satarlar. Henüz küçük bir çocuk olan Zeyd’i satın alan Hakim, halası Hatice’ye hediye eder. Hatice de (ra) onu sevgili eşi Muhammed’e verir. Rasûlulllah da Zeyd’i azad eder. (İbn Abdilberr, a.g.e., II, 543-544;İbnü’l-Esîr. a.g.e., II. 129 İbn Hacer, İsabe, II, 495)

Zeyd’in kardeşi Cebele b. Harise ise bu olayı şöyle anlatır: “Annemiz vefat edince Zeyd’le birlikte dedemizin yanında kaldık. Sonra amcam kendisinin bu hususta daha hak sahibi olduğuunu ileri sürerek beni dedemden aldı. Tihâmeli bazı kişiler de gelip Zeyd’i aldılar. Daha sonra Zeyd’i Hz. Hatice’ye sattılar.” Bir başka rivayette Zeyd’in satılmakta olduğunu gören Muhammed (sav) bunu Hatice’ye söylemiş; Hatice’de bedeli olan 700 dirhemi O'na vermiştir. Hz. Peygamber, Zeyd’i satın almış ve Hatice’ye “Eğer benim olsaydı onu azad ederdim.” demiştir. Bunun üzerine Hatice onu Rasûlullah’a vermiş, O da Zeyd’i azad etmiştir. (Zehebî, Siyer, I, 223; İbn Hacer, Tehzib, III, 347)

Zeyd’in babası oğlunu kaybedince çok üzülür. Mekke’de olduğunu haber alır almaz   kardeşi ile Mekke’ye gelerek Hz. Peygamber’den Zeyd’i kendilerine geri vermesini rica eder. Hz. Muhammed (sav) de oğullarını tercih konusunda serbest bırakacağını söyler. Babası ve amcası Zeyd’e kendileriyle gelmelerini teklif edince Zeyd, Peygamber Efendimiz’e hitaben “Allah’a yemin olsun ki asla Sana kimseyi tercih etmem.” der. Duruma çok üzülen babası ve amcası, Hz. Peygamber, Zeyd’i oğlu ve mirasçısı olarak ilan edince rahatlar ve memnun kalarak geri dönerler. (İbn Abdilberr, İstîâb, II, 545)

Zeyd b. Harise Hz. Peygamber’in en çok sevdiği şahıstı. Rasûlullah, Zeyd’i önce azadlısı Ümmü Eymen’le (ra) evlendirmiştir. Bu evlilikten Üsame b. Zeyd (ra) dünyaya gelmiştir. Zeyd’in ikinci evliliği sonradan peygamber hanımı olan Zeynep bint Cahş’la (ra) olmuştur. Hz. Peygamber Mute Savaşında (h.8) ilk kumandan olarak Zeyd b. Harise’yi tayin etmiştir. (İbn Hacer, İsabe, II, 496 Zehebî, Siyer, I, 229)

Bedir’e (h.2) ve sonraki tüm savaşlara katılan Zeyd b. Harise’yi Allah Rasûlü yedi seriyyeye kumandan tayin etmiştir.

Ahmed b. Hanbel’in Müsned’inde sadece bir rivayeti  vardir. (IV,161)

55 yaşında, hicretin 8. yılında, Şam topraklarında, Mute Savaşı’nda şehidolmuştur. (Zehebî, Siyer, I, 226; İbn Hacer, İsâbe,II, 497)