Nasıl Bir Kibir, Hangi Güzellik?

وحدثنا محمد بن المثنى ومحمد بن بشار وإبراهيم بن دينار جميعا عن يحيى بن حماد قال ابن المثنى حدثني يحيى ابن حماد أخبرنا شعبة عن أبان بن تغلب عن فضيل الفقيمي عن إبراهيم النخعي عن علقمة عن عبدالله بن مسعود عن النبي صلى الله عليه و سلم قال : لا يدخل الجنة من كان في قلبه مثقال ذرة من كبر قال رجل إن الرجل يحب أن يكون ثوبه حسنا ونعله حسنة قال إن الله جميل يحب الجمال الكبر بطر الحق وغمط الناس

Abdullah b. Mesud’dan (ra) rivâyet edildiğine göre Resûlullah (sav) şöyle buyurdu: “Kalbinde, miskal kadarcık bile olsa, kibirden birşey bulunan kişi cennete giremeyecektir...” [Orada bulunanlardan] Biri “Kişi elbisesinin güzel olmasını, ayakkabılarının güzel olmasını, sever ve ister [Yani bu da kibir alameti midir?] dedi. Bunun üzerine Resûlullah (sav) şöyle buyurdu: “Muhakkak ki Allah güzeldir, güzelliği sever. Asıl kibir, hakkı, gerçeği görmezlikten gelip umursamamak, insanları hor ve hakir görüp tepeden bakmaktır.” (Müslim, İman 147)

Gerçekten insanı kibirli olmaya götüren nasıl bir ruh halidir? Fazlalıklar mı eksikler midir kibirli hallere sevk eden… Bir insanı hangi sebeplerle “kibirli” bulur, bir başkasını ise “mütevazı” diye överiz?

Kendinde mevcut tecrübeler, olumlu veya olumsuz özellikler konusunda muhasebe içinde ve dolayısıyla gelişmeye açık olan kibre niye tenezzül etsin? Tevazu varlıkla, kibir yoklukla ilgilidir. Kibirli sandığımız kişi belki de her zaman kayıtsız şartsız sevileceğine inandırılmış biridir. Sevgi ise elbette garanti altına alınmış bir paket değil. Ailenin karşılıksız sevgisi bile bir yere kadar sürüp gidecektir. Bizi sevgisiyle sarıp sarmalayan yakınlarımızın hisleri karşılık görmedikçe tamamen tükenmese de yıpranmaya uğrar. O yakın çevre tarafından bir yüceltmeyle ve bolca verilmiş sevginin toplum tarafından esirgenmesi, haksızlığa uğradığı zannıyla hasarlara yol açar benlikte. Nasıl olur da kıymeti bilinmez? Eksiği, başkasının eksiğine dönüşür, fazlası bir koruma duvarı halinde kaplar benliğini.

Kibir ve tevazu arasındaki uçurum şöyle de ifade edilebilir: Varlığın yerinde kararında sergilenmesi, tevazu. Yoksun olunanın, sıklıkla da bir zamanlar yoksun olunmuşun boşluğunda oluşan kasılma ise kibir. Her iki durum, hazmedilmesi zor tecrübeler karşısında iki temel tutumun eseri olarak biçimlendiriyor benlikleri. Mütevazı kişi olguları başka hayatlar zaviyesinden de gördüğü için kendini dünyanın merkezi kılmıyor; hayatı okuması da buna göre gelişiyor. Kibirli açısından ise hayat ancak kendi benliğini korumaya dönük maskelerle alt edilebilir zorluklarla doludur; bir meydan okuma, savunma hali içinde yürüyebilir insan ilişkileri de…

Mütedeyyin kesimlerde “kibre karşı kibir sadakadır” mealindeki bir hadise sıklıkla atıfta bulunuluyor. Ne var ki kibir hastalığına yakalanmış kişiye verilecek ders ancak sağlam bir kişilik altyapısıyla öğretici bir tecrübe ortaya koyabilir. Bu derslerin bir alışkanlığa dönüşmesi de olası. Oysa Peygamberimizin (sav) hayatı boyunca sergilediği vakar çok daha öğretici ve etkileyicidir.

“Muhammed (sav) yakışıklıydı ama manken değildi, iyiydi fakat saf değildi cesurdu fakat acımasız değildi, bilgeydi fakat ukala değildi.” diye yazıyor Aliya, İslam Deklarasyonu isimli kitabında. "Kibirden ve sahte onurdan uzaktı Muhammed (sav), kavramlar ve eşya bağlamında hakiki ve özlü olanı seviyordu" diye belirtiyor ayrıca.

Abdullah b. Mesud’dan (ra) rivayet edildiğine göre Peygamberimiz (sav) kibirlinin akıbetini şu şekilde ifade etmiştir: “Kalbinde, miskal kadarcık bile olsa, kibirden bir şey bulunan kişi cennete giremeyecektir...” [Orada bulunanlardan gelen] “Kişi elbisesinin güzel olmasını, ayakkabılarının güzel olmasını, sever ve ister [Yani bu da kibir alameti midir?] diye bir soru üzerine ise Peygamberimiz (sav) şunları dile getirmiştir:  “Muhakkak ki Allah güzeldir, güzelliği sever. Asıl kibir, hakkı, gerçeği görmezlikten gelip umursamamak, insanları hor ve hakir görüp tepeden bakmaktır.” (Müslim, İman, 147)

Hayat tarzımız üzerine düşünmede bir hayli zihin açıcı olan bu hadisi çoğumuz ezberleyecek kadar okumuş veya dinlemişizdir. Özellikle giyim kuşam ve ev döşemelerinde, şehircilikte, mimaride meşrulaştırıcı bir atıf kaynağı olarak hatırlanır; “Muhakkak ki Allah güzeldir, güzelliği sever.” şeklindeki kısmı. Oysa güzellikle ilişkilendirilen biçim ve tezyinler bu meşrulaştırma üzerinden abartılı bir şekilde kullanılır veya uygulanırken “hakkı, gerçeği görmezlikten gelip umursamamanın”, “insanları hor ve hakir görüp tepeden bakmanın” pencere ve platformlarına dönüşebiliyor. Güzelliğe erişmeye dönük arayışla doluyor giysi ve ayakkabı dolapları, kimileri “daha güzel, sürekli güzel” olmanın peşinde yüzlerine yabancılaşıyor. Daha güzel mekânlara layık olunduğu kabulüyle yayılan projeler, fakir fukaranın teneffüs alanını işgal ediyor. Güzele sahipliği maddi varlıkla ilişkilendiren bakışta böylelikle elde edilen ayrıcalıklı konumun sahneleri çeşitli ekranlarla yoksul ve madun kitlelere asla erişilemeyecek olanla ilgili bir umutsuzluk boca ediyor.

Estetik üzerine saatlerce konuşabiliriz bu hadisten hareketle. Öyle ya, “hakkı, gerçeği görmezlikten gelip umursamamak, insanları hor ve hakir görüp tepeden bakmak” ile güzelliği yüzeyde anlamak arasında bir bağ var. Ve kuşkusuz emek verilmemiş hiçbir güzellik ruhun ıstırabını dindirmiyor.

Başkalarını kendinden çok düşünmeyi sağlayan değerlere yaslanan bir terbiye, milli eğitimlerin büyük eksiği. Paradoksal geliyor belki ama biz orta yaşlılar kendi eğitim süreçlerimizde bir şekilde diğerkamlığı öğrenebildik. Bunun asli sebebi kuşkusuz toplumsal acılar karşısındaki duyarlığın hemen her kesimi etkileyen çare arayışlarına yol açan sorumluluğuydu. Ailelerimizden ise “Rabbini bilenin kendini bileceğini” öğreten bir terbiye aldık.

Allah’la ilişkide içtenliğin de ifadesidir takva. Kibrin var olmayanı işte öyle gösterme çabası olduğundan da söz edilebilir. Kendini kusurdan münezzeh görenin, haklılığını ötekinin kusurlarında doğrulamakla oyalananın ne sanatı olur ne irfanı. Allah güzel, şu var ki bu güzelliğin farkı, debdebe ve şatafat ortamlarının keşfine izin vermeyeceği bir ahlaki yüceliğe açar kendini ancak. Etik olandan bağımsız bir estetik mümkün mü? "İçsel bir ruh zorunluluğundan kaynaklanan şey güzeldir, içsel olarak güzel olan şey güzeldir" diyor Kandinski. Nasıl da Müslümanca bir tespit!  

Muharremin Hatırlattıkları

Hazreti Peygamber (sav) vefat ettiğinde henüz cenazesi kaldırılmamıştı ki sahabe Peygamber sonrasında yönetimde kimin olacağını tartışmaya başladılar. Bu cümleyi okur okumaz –dile getirmesek de- zihnimizde bu tavırdan rahatsız olma eğilimi belirir. Bu duygusal bir eğilimdir. Oysa hayatın gerçeği (ki kanaatimce hayatın gerçeklerini İslam kadar dikkate alan bir başka din bulamayız yeryüzünde) yönetimde boşluk kabul etmez. Dolayısıyla bu tavır son derece makuldür. Zaten bu tartışmayı yapanlar arasında Ebû Bekir ve Ömer (ra) gibi bütün ümmet içinde Efendimiz’i en çok seven, ona en yakın isimlerin olması da bu tartışmanın zamanlamasında bir problem olmadığını; aksine realist bir şekilde ümmetin yönetim sorumluluğunu o andaki duygularının önüne geçirecek denli sorumluluk sahibi olduklarını gösterir.

Hazreti Ali’nin bu tartışma toplantısına katılmamış (veya çağrılmamış) olmasını değerlendirmek bizim boyumuzu aşar. O nedenle bu konuda susmayı tercih ediyoruz. Ama kaynakların belirttiğine göre Beni Saide Sakifesi’nde cereyan eden bu hararetli toplantıda ensar ve muhacirinden her birinin dünya iktidarını önemsemeyerek o konuda zahidane davranıp bize göre bu son derece dünyevi olan işi herkesin bir diğerine bıraktığını sanmayalım. Aksine toplantı son anına kadar çekişmeli geçmiş ve her grup iktidarın kendinde kalması için uğraş vermiştir. Dinimize göre işlerin mutlak biçimde dünyevi/uhrevi diye ayrışmadığını; her işin diğer cihete bakan yönü olduğunu bilmez değilim. Bugün çoğunluğa hâkim olan bakışa göre ise siyaset ve ekonomi gibi işler dünyevi çabalardır ve onlarla meşguliyet katıksız dindara pek de uygun değildir. İşte bu bölünmüş, sekülerleşmiş zihniyeti fark edelim diye ümmetin en zahid, en muttaki, en dindar insanları olan ashabı kiramın yaşadığı iktidar tartışmalarını hatırlamakta yarar var.

Ashabı kiram bu ilk mücadeleyi en az hasarla atlattılar. Yine kaynakların ifadesiyle ileride yaşayacakları büyük fitnelerin tohumları bu ilk iktidar mücadelelerinde atılmış olsa bile onu iman konusunda kriter haline getirip birbirlerini dışlama noktasına vardırmadılar. Zaman geçti rahatsızlıklara yeni rahatsızlıklar eklendi.

Mutlak iktidar her yöneticinin arzu ettiği şeydir. Ama mutlak iktidar aynı zamanda tartışmasız mutlak sorumluluk demektir.  Olan biten her şey gücü elinde tutandan bilinir. Hazreti Osman döneminde yaşanan buydu. Onun iktidarından rahatsız olanlar henüz tadı damaklarında olan Ebu Bekir ve Ömer dönemlerindeki toplumsal ahlaktan kendilerinin ne kadar uzaklaşmış olduklarına bakmadan her şeyden onu sorumlu tuttular ve dünyayı düzeltmek için Osman’ı katlettiler. (En azından dile getirdikleri amaç buydu.) Sonrasında yaşanan ve gitgide büyüyerek bugünkü mezhep ayrılıklarının temelini oluşturan siyasi mücadelelerin İslam dünyasına nelere mal olduğunu bilenler bilir. Bilmeyenler için de onları anlatmanın yeri burası değildir. Meraklılar İslam siyasi tarihini ve onun uzantısı olan mezhepler tarihini okumalıdır. İçinde bulunduğumuz Muharrem vesilesiyle şu kadarını dile getirelim ki bu parçalanmalar Peygamber torunlarının katledilmesine ve sayısız Müslüman evladının birbirini acımadan öldürdüğü savaşlara kadar varmıştır.

Müslüman da her insan gibi siyasetle ilgilenir, siyaset yapar, iktidara talip olur, birbirinden farklı siyasi düşüncelere sahip olur. Bu normaldir. Dindarlıkla çelişen bir durum değildir. Bizim bu küçük köşede vurgulamak istediğimiz, aramızdaki siyasi görüş ve düşünce farklılıklarını dine taşıyıp birbirimizi daha az veya çok dindar olarak değerlendirmenin ölçüsü yaparsak tarihten bu yana derinleşerek gelen parçalanmalara yenilerini ekleyeceğimizdir.

Tarihi geri getirip düzeltmek imkânsız. Ama ondan ders alabiliriz. Almalıyız. Özellikle yönetimin her hangi bir kademesinde görev alanlar siyasi rakipleri ile mücadele ederken (etmemeleri kendi varlıklarını inkâr olur) bunu birbirlerini dinsizlikle suçlama yoluyla yapmamayı temel ilke olarak net bir şekilde zihinlerine kaydetmelidirler. Siyasi mücadele program ve yöntem üzerinden yapılmalıdır, inanç üzerinden değil.

Yoksa tarihimizin şanlı sayfalarının arkalarına yazılmış, çok da övünemeyeceğimiz kısımlarında olduğu gibi siyaseten (veya ticareten ) rakip olduğumuz dindaşlarımızı saf dışı bırakabilmek uğruna dini metinlerde malzeme aramaya koyulur, bulamazsak uydurur ve asıl kaybeden biz oluruz.