Müslüman Kardeşliği

حدثنا مسدد قال حدثنا يحيى عن شعبة عن قتادة عن أنس رضي الله عنه عن النبي صلى الله عليه و سلم وعن حسين المعلم قال عن النبي صلى الله عليه و سلم قال : ( لا يؤمن أحدكم حتى يحب لأخيه ما يحب لنفسه )

Enes b. Mâlik’ten (r.a) rivâyet edildiğine göre Rasûlullah (sav) şöyle buyurdu: “Sizden biriniz, kendisi için arzu edip istediği şeyi, din kardeşi için de arzu edip istemedikçe, gerçek anlamda iman etmiş olmaz.”  (Buhârî, Îmân 7; Müslim, Îmân 71-72)

Tarih boyu insanın en dikkat çekici hastalıklarından birisidir bencillik. Hayata yalnızca kendi çıkar ve menfaat penceresinden bakmak, ben merkezli yaşamak ve yalnızca kendisini düşünmek; bütün bunlar birçok ahlaki ve sosyal sorunun nedeni... Bencillik; kıskançlıkla, çekememezlikle, gururla ve kibirle de yakından ilişkili... Bencil bireyler ve bunların yaygın olduğu toplumsal yapılar karşılıklı hak ve hukukun gözetilmesi yerine yalnızca kişisel çıkarların ön plana çıkarıldığı ve sıklıkla menfaat kavgalarının yaşandığı bir arenaya dönüştürür toplumsal yapıyı. Öyle ki bu arenada çıkar ve menfaatleri için yeri geldiğinde birbirinin ayağını kaydırma hatta birbirini yok etme konusunda hiçbir değer tanımayan bireyler, bir türlü bitmek bilmeyen arzu, istek ve tutkularıyla toplumsal yapıyı ifsat eder. Bu durum yalnızca bireyler değil bireylerin oluşturduğu sosyal yapılar, gruplar, cemaatler, halklar ve devletler için de geçerlidir. Sadece kendi çıkar ve menfaatine yoğunlaşan sosyal yapılar için kendisi dışındaki dünyanın kendi menfaatlerinin temin edileceği bir alan olma dışında önemi ve anlamı yoktur.

Bencillik ve yol açtığı bireysel ve sosyal hastalıklarla mücadele genelde bütün dinlerin üzerinde durduğu bir husustur. Bu hastalığın ve yol açtığı sorunların önlenmesi ve tedavisi bağlamında İslam önemli bir ilkeyi ön plana çıkarır. Bu ilke “kendin için istediğin bir şeyi diğerleri için de istemek” ya da “kendin için istemediğin bir şeyi başkaları için de istememektir.” İnsanlar arası ilişkilerde yalnızca kendi çıkar ve menfaatlerini gözetme ve hayatı sadece ben merkezli algılama yerine, kendimizi içinde yaşadığımız sosyal çevrenin bir parçası olarak görmeyi, dolayısıyla empatiyi ön plana çıkaran bir ilke… İnsanların birbirlerine yönelik tutum ve davranışlarında birbirini anlamayı, tanımayı ve kendisini diğerlerinin yerine koymayı öngören bir altın kural.

İslam, insanlar arasındaki ilişkilerde bu altın kural çerçevesinde bencilliği, çıkarcılığı ve bunların yol açtığı diğer ahlaki hastalıkları tedavi etmeye çalışır. Bizlere, içinde yaşadığımız sosyal (ve hatta doğal) çevrenin kendi arzu, istek ve ihtiraslarımız doğrultusunda egemenlik kurup kullanacağımız bir fenomen değil, parçası olduğumuz ve hep birlikte tevhid, adalet, iyilik, doğruluk ve güzel ahlak gibi temel değerler üzere inşa ve ihya etmemiz gereken bir ortam olduğunu öğretir. Bu doğrultuda, İslam’a göre bütün farklılıklarıyla insanlar arasında kıskançlık, haset, birbirinin ayağını kaydırma ve ön yargısal yaklaşımlar değil, “birbirini tanıma” (Hucurat, 13) ve “hayırda yarışma” (Bakara, 148) ön plana çıkarılmalıdır. İnsanların birbirlerine yönelik tutum ve tavırlarının temelinde kendi çıkarları ve menfaatleri zaviyesinden birbirini tanımlama yerine, birbirini anlamaya çalışma ve hayır ve iyilikte yardımlaşıp dayanışma esas olmalıdır. Bu doğrultuda hayra, esenliğe (silm) ve kurtuluşa yönelme ile hayır ve takvada yarışma temel bir görev olarak addedilir. Nitekim Kur’an’da iyiliğin salt bir iddia olarak kalmaması gerektiği ifade edilip, gerçek iyiliğin (birr) tüm iman esaslarıyla birlikte yakınların, yetimlerin, yoksulların, yolda kalmışların ve her türlü muhtaç olanın gözetilmesine yönelik tutum ve davranışla mümkün olacağı vurgulanır. (Bakara, 177)  Böylelikle insanların birbirlerini düşünmelerinin ve kendilerine ait varlık ve zenginliği diğerleriyle paylaşmalarının öneminin altı çizilir.

Bu konuda özelikle mü’minler arasındaki ilişki ise daha da köklüdür ve kardeşlik hukuku temeline dayalıdır. Kardeşler arasındaki ilişki bir velayet ilişkisidir. “Mü'min erkekler ve mü'min kadınlar birbirlerinin velisidirler; iyiliği emreder, kötülükten sakındırırlar, namazı ikame ederler, zekâtı verirler, Allah'a ve Rasûlüne itaat ederler. İşte bunlara Allah merhamet edecektir. Şüphesiz Allah azizdir, hakimdir.” (Tevbe, 71)

Kardeşler bir vücudun uzuvları ya da bir binanın/duvarın tuğlaları gibidir; vücudun bir uzvu rahatsız olduğunda bütün vücut bunun acısını hisseder ya da binanın/duvarın bir tuğlası zarar gördüğünde bütün bina bundan etkilenir. Dolayısıyla mü’minler bir bütündür; kardeşler arasında acılar ya da sevinçler ortaktır. Aralarındaki ilişkilerde kişisel çıkar ve menfaatler ya da bencilce düşünce ve yaklaşımlar değil, karşılıklı hak ve hukukun gözetilmesiyle karşılıklı fayda aranması esastır. Mü’min birey aldatmaz, kumpas kurmaz, ihanet etmez; kardeşinin pazarlığını bozmaz, kardeşi aç iken kendisi tok gecelemez. Genelde bütün insanlara özelde birbirlerine yönelik ilişkilerde belirleyici olan temel referans Allah’ın belirlediği sınırlardır. Bu çerçevede marufu/iyiliği emretmek/teşvik etmek ve münkerden/kötülükten sakındırmak mü’minlerin birbirlerine yönelik en temel görevleridir.

Günümüzde bütün insanlığın bir kriz yaşadığı ve İslam toplumlarının da maalesef bu krizden nasibini aldığı bir gerçek… Başta içinde yaşadığımız coğrafya olmak üzere dünya genelinde egemen olan haksızlıklar, zulüm, despotizm, yoksulluk ve yolsuzluk bunun açık göstergesi… İnsanlar arası ilişkilerde yalnızca bu ilke, “sizden biriniz, kendisi için arzu edip istediği şeyi, din kardeşi için de arzu edip istemedikçe, gerçek anlamda iman etmiş olmaz” ilkesi esas alınabilse, insanlığı esir alan birçok sorunun üstesinden gelineceği kesin. Dolayısıyla öncelikle yapılması gereken şey; İslam’ın bu temel ilkesini yalnızca sözde değil içselleştirerek yaşamımızda, tutum ve davranışlarımızda belirleyici bir değer olarak görünür hale getirmek ve bu değeri kendi şahsımızda insanlara takdim etmek olmalı.

Peygamberimiz ve Hacı Anneler

Küçük bir tatil beldesinde denize en yakın evlerden birinde kalan yaşlı bir güngörmüş hanımefendiyi oralara gittikçe ziyaret ederiz. Tasavvuf terbiyesi ile yaşamış, dinin tergîb ve terhîb (rağbet ettirme ve korkutarak sakındırma) metodundan ikincisine sarılmış, helallerden zevk almayı bile tevbe istiğfar sebebi gören bir piri fani. Zamane insanlarının yaptığı hemen her şey onun için anlaşılmaz. Bugünkülerin ne eğlenme biçimlerini, ne oyunlarını, ne giyim kuşamlarını alıyor aklı. “Ah biz tam müslüman olsak dünya nasıl düzelirdi” diye vahlanan, birkaç büyüğü dışında ne kendini ne bizleri beğenmeyen, tamamen örtünmüş de olsanız üzerinize yakışan bir kıyafetle sokağa çıkmaktan tutun da bir kadın olarak erkeklerden ders aldığınız üniversitelere gitmiş olmayı dahi kabul edilemez günahlardan gören bir hoş hanım. Bildiğini dobra dobra söyleyen ama kibar ve güler yüzlü bir insan. Başka hiçbir vasfı olmasa kendi ifadesiyle abdestsiz bir yudum su içmemiş, namazsız kişinin bir lokma yemeğini yememiş olması benim için onun bütün sitemlerini sineye çekme ve her seferinde nice eleştiriler duyacağımı bile bile konuşma fırsatı kovalama sebebidir.

Geçen gün hep yaptığı gibi evinin bahçesinde elinde tesbih başında namaz örtüsü ile otururken denizden çıkan iki hanım yanına gelmiş. Ta uzaktan saygı ve hürmet telkin eden halinden etkilenip elini öpüp duasını almak istemişler. Önce isimlerini sormuş, müslüman ismi değilse elini vermeyecek çünkü. İsimleri müslümanmış, konuştukça namaz kıldıkları da çıkmış ortaya. (Herkesin hitap ettiği şekliyle) Hacı Anne bu hadiseyi bize sonradan naklederken “onlar hakkında evvela kötü düşündüğüm için kendimden utandım, meğer ne kadar imanlı, ne kadar hevesli imişler” deyince ben dayanamayıp “Hacı Anne, bizim her davranışımıza nice kusurlar buluyorsun, ne örtümüzü, ne yaşantımızı beğeniyor, her halimizi eleştiriyorsun ama denizden çıkmış mayolu hanımlara da övgü yağdırıyorsun” deyince bir an durakladı “haklısın” gibilerden bir şeyler döküldü ağzından sonra hemen o bildik memnuniyetsizlikle “ama bizim cümle âleme örnek olmamız lazım, bizim yaşantımız hata kaldırmaz” deyip tavizsizliğine geri döndü.

Bütün bunları neden anlattım? Çünkü bu sıradan görünen küçük hadise bana Efendimiz (as)’ın insanları neden ve nasıl ikaz ettiği ve bu ikazların nasıl sonuçlandığı konusunu yeniden düşündürdü. Öncelikle hep birlikte belleklerimizi yoklayalım; Efendimiz insanları hangi konularda ve nasıl ikaz etmiştir?

Biz onu nezaketi, merhameti, şefkati ve inceliğiyle tanıdığımız ve insanları her yanlışları hakkında devamlı ikaz etmeyi de bu vasıflarla bir arada düşünemediğimiz için bu soruya cevap verirken ikilemde kalıyoruz. İkazın sürekliliğini nezaketle; ikaz etmemeyi de Peygamberlik konumuyla bağdaştıramıyoruz.

Efendimiz küçük büyük önemli önemsiz demeden her hangi bir konuda yanlışa şahit olduğunda uyarmadan geçmemiş; ama bunu nazik, merhametli ve asil karakteriyle insanların kalbinde taht kurmuş bir önder olarak yaptığından çoğunluk bundan gocunmamıştır. Dişlerini temizlemeden insan içine çıkanlardan abdest esnasında ayaklarını özensiz (ve eksik) yıkayanlara, yemeğe sol eliyle gidenlerden kölesine şiddet uygulayanlara, putlara ihtiram gösterenlerden satışta hile yapanlara, şeffaf elbise giyen kadınlardan giydiği elbiseye kendini beğenmiş bir nazarla bakan birine varıncaya kadar hemen akla gelebilecek pek çok konuda uzak yakın demeden çevresinde yapılan ve şahit olduğu hiçbir hataya sessiz kalmamış, herkesin daha iyiyi başarması için bir doğruluk rehberi olarak görevini eksiksiz yapmıştır. Ama bu ikaz eden hali biç bir zaman haddi (Allah’ın koyduğu sınırları) aşmamış, helal dairesinde kalmak şartıyla (her zaman kendisi yapmasa da) nefsi dinlendirecek işlere karşı çıkmamış, Allah’ın izin verdiği alanı daraltmamıştır.

Felsefi anlamda hakikatin çoğulluğu ve göreceliği, sosyal anlamda kişisel tercihlerin kutsanması, dini anlamda hoşgörü ve affın yüceltilmesi bizi birbirimizin hata ve eksikleri konusunda duyarsız hale getirdi. Allah’ın affediciliği başka şeydir, yanlışın hatırlatılması başka şey. Allah isterse en büyük günahları da affeder ve biz hem kendimiz hem de diğer herkes için O’nun affına iltica ederiz. Ama tekâmül etme imkânının henüz elimizden çıkmadığı şu dünya hayatında yakınlarımızdan başlayarak birbirimizi daima doğruya teşvik etmek, yanlışlarımızı düzeltmeye yardım etmek ve bu konuda kimsenin kimseden gocunmaması erdemleri nefsimizin izzetinden daha önemli bulmakla mümkün olur. Tekrar başa dönecek olursak Hacı Anne bizleri hoşumuza gitsin gitmesin her konuda ikaz ederken gerçeğe saygımızın ortaya çıktığı bu anlarda bakmamız gereken şey onun bizimle ilişkisinden çok bizim gerçekle ilişkimizdir.

“Sözün odun gibi olsun hakikat olsun tek” artık çoktan kaybettiğimiz bir ölçüdür. Şimdilerde revaçta olan “sözün ne olursa olsun nefsimi okşasın tek” yaklaşımıdır.