İstiğfar

حدثني محمد بن رافع حدثنا عبدالرزاق أخبرنا معمر عن جعفر الجزري عن يزيد بن الأصم عن أبي هريرة قال : قال رسول الله صلى الله عليه و سلم والذي نفسي بيده لو لم تذنبوا لذهب الله بكم ولجاء بقوم يذنبون فيستغفرون الله فيغفر لهم

Ebû Hüreyre’den (ra) rivâyet edildiğine göre Rasûlullah (sav) şöyle buyurdu: “Canımı kudretiyle elinde tutan Allah’a yemin ederim ki, eğer sizler hiç günah işlememiş olsaydınız, Allah sizi yok eder, yerinize, günah işledikten sonra Allah’tan af dileyecek bir ümmet getirir ve onları affederdi.” (Müslim, Tevbe 9.)
 

Bu hadis insandaki akıl ve şehvet yahut bilgi ve irade gerilimini en çarpıcı şekilde anlatan hadislerden biridir. Bu bağlamda hadisi birkaç bakımdan değerlendirmek mümkündür.

Birincisi: Hadis, insanın meleklerden farkını günah işleme özelliği üzerinden ifade eder. Melekler “yeryüzünde fesat çıkaracak ve kan dökecek” insanların yaratılmasını yadırgamışlardı. Oysa hadis, fesat çıkarma ve kan dökmeyi içeren günah işleme vasfının tam da insanın var olmasına imkân veren bir özellik olduğunu söylemektedir. Nitekim Hz. Âdem kıssasında insanın iki yönüne dikkate çekilir: İsimleri bilmesi ve günah işlemesi. Hz. Âdem önce isimleri saymakla melekleri şaşırtmış, sonra yasaklanmış meyveyi yiyerek de onların tespitini doğrulamıştır. Bu iki durum, meleklerin bilmediği bir tespih ve zikir türünün insana öğretildiğini vurgulamaktadır: Günah işledikten sonra bağışlanma dilemek. 

İkincisi: Günahtan sonra istiğfar, insanın en genel durumlarından biridir. Bu, bir yandan günah kavramının insanın bütün varlık hallerinde kendisini gösterebilecek kadar incelebileceğini hatta kimi zaman anlaşılması özel ilgi gerektirecek kadar sevaba benzeyebileceğini bir yandan da en genel anlamıyla pişmanlık olarak düşünülebilecek istiğfarın, hata sürecine eşlik edeceğini göstermektedir. Bilindiği gibi istiğfarın kelime anlamı, örtülmeyi istemektir. Nitekim Hâbil ve Kâbil kıssasında kardeşini öldüren Kâbil’in cenazeyi gömme çabası, insanın bu özelliğine dikkat çeker. İstiğfar, bu anlamıyla, her bir insan ferdinin var olması bakımından bir özelliği olduğundan şerî istiğfar ile özdeşleşmek zorunda değildir, zira Hakk’ın tekvînî emrinden kaynaklanır.

Üçüncüsü: Hadis, günah-istiğfar ikilemini insanî varlığın merkezine yerleştirerek insan var olduğu sürece bunun devam eden bir tedirginlik hali olduğunu ifade eder. Bu tedirginlik, insanın bütün davranışlarında şu veya bu şekilde varlığını sürdürür ve kulluğun gereği olarak ortaya çıkar. Nitekim tövbe, inâbe, takva, haşyet ve ihsan gibi kulluğun çeşitli hallerinde bu tedirginlik açık bir şekilde görünür. Kulluğun anlam ve tahakkuku bakımından bu tedirginliğin esaslı bir sonucu vardır: Bu dünyada var olduğumuz sürece iyilik ve kötülük durumlarından biri diğerine baskın olsa bile herhangi birinin sürekliliği garanti edilmiş değildir. Uzun süre sadece başkaları tarafından iyi bilinmekle kalmayıp bizzat kendisini de iyi bilen bir kimse, kendisinden hem kendisinin hem de başkalarının beklemediği bir hatayı yapabilir veya bunun tersi de olabilir. Dolayısıyla kulluk, daimi bir murakabe ve istiğfar halini gerektirir. Hz. Peygamber’in hem kendisi hem de müminler için sürekli istiğfar etmesi de bu durumu açıkça gösterir.

Dördüncüsü: İstiğfar, insanın varlığı bakımından nitelendiği durumlardan olduğundan insanın bütün durumlarıyla ilgilidir. Diğer deyişle ister iyi ister kötü olsun insanın içinde bulunduğu her durum insana nispet edildiği ve sahipliği insana ait olduğu sürece istiğfarı gerektirir. Bu, aynı durumun hamd ve şükrü gerektirmesiyle de çelişmez. Her bir insanî durum, hem insana benlik vermesi bakımından hem de bir üst yetkinliğe nispetle istiğfarı gerektirirken insana bahşedilen bir nimet olması bakımından şükrü ve ilâhî isimlerin zuhuru olması bakımından hamdı gerektirir. Dolayısıyla istiğfar sadece tanımlanmış günahların ardından yapılan bir ibadet değil, bunların yanı sıra dinen iyi ve güzel addedilen fiillerin ardından da yapılan bir ibadettir. Şu halde istiğfar, zikrin bir türüdür. Hz. Peygamber’in namazların ardından istiğfar etmesinin sebeplerinden biri bu olmalıdır.

Beşincisi: İstiğfarın bütün insanî fiillerle ilişkili olması, tıpkı takva hali gibi sonuçlarının sınırlanabilir olmadığını gösterir. Bu sebeple Hz. Peygamber istiğfarın rahmet kapılarını açacağını söylemiştir. Rahmetin maddi ve manevi bütün nimetleri kuşattığını hatırladığımızda istiğfarın bütün nimetleri cezbetme özelliği daha rahat anlaşılır. Öyleyse istiğfar, insanın kendinden ve yaratılmış her şeyden Allah’a sığınışı olması bakımından istiazenin benlikten kaynaklanan türünü ifade eder. Diğer yandan insanî benliğin Hakk’ın isimlerine mazhar oluşu nedeniyle istiğfar, Hakk’a ait olanın yine O’na döndürülmesi olup bütün ilâhî isimlerle ilgilidir ve bütün isimlerin taalluk ettiği varlık alanının kapısını açan bir anahtardır. Bu anlamıyla istiğfar, besmelenin bir türüdür.

Konuşmacı

Bir vaiz olarak bunu hiç söylememem gerekir ama konuşmanın “iş” yerine geçtiği günlerdeyiz. Sağlıklı beslenmeden kitap okumaya, yardımlaşmadan sıla-i rahime, israftan tüketime kadar her konuda konuşuyor, konuşuyoruz. İş öyle bir noktaya varıyor ki bir konuda yeterince çok konuştuğumuzda beyinlerimiz o konuda yapmamız gerekeni yapmışız gibi bir rahatlığa ulaşıyor. Zayıflamaktan bahsedilen mükellef sofralar, paylaşma ve yardımlaşmanın ancak yeni tüketimlerle yapıldığı kermesler, kitapları okumaktan çok estetik bir şekilde fotoğrafını çekip uygun sözlerle paylaşmaya ayrılan zamanlar vs…

Çevremizde o kadar çok konuşma yapılıyor ki onlarcasından birini seçseniz de her gün bir iki konuşma dinlemeniz gerekiyor. “Konuşmacı” diye bir meslek var. Adı “konuşmacı”ya çıkanlardan biri olarak işin hangi boyutlara vardığını anlatabilmek için bizlerden her konuda, hemen konuşmamız istendiği durumları mı söylemeliyim, yoksa bir “konuşma” yapmak üzere davet edilip de mevzunun ne olacağını sorduğumuzda “Konuşmacı sizsiniz, ne uygun görürseniz anlatın!” dendiği halleri mi? Bu durumdan ne diye yakındığıma şaşırabilirsiniz. Öyle ya, ne güzel işte her yerde her konu anlatılıyor, “araştırmacı” konuşmacılar anlatıyor, insanlar “konuşma”lara davet ediliyor ve toplum bilgileniyor. Peki, durum gerçekten böyle mi?

Efendimiz (a.s)’ı anlatan şemail kaynakları onun çok konuşmadığını ve kendisini “Ben az kelime ile çok mana ifade etme kabiliyeti ile gönderildim” diye tarif ettiğini (Buhari, Cihad, 122) aktarırlar. Kaynaklara göre Efendimiz konuşurken insanların anlayış ve idrak seviyelerini dikkate alır, çabuk ve hızlı konuşmaz, her kelimeyi tek tek telaffuz ederdi, o kadar ki Hz. Aişe (r.a)’ın dediğine göre onu dinlerken ezberleyebilirdiniz (Buhari, Menakıb, 27). Konuşurken lafı eğip bükmez, sözü dolaştırmaz ve böyle yapanlara Allah’ın buğz ettiğini söylerdi (Ebû Davud, Edeb, 86). Aynı şekilde kasılıp böbürlenerek, süslü cümleler kurup lugat paralayarak konuşanları da sevmez ve bu kişilerin kıyamet günü kendisine en uzak kişiler olduğunu söylerdi (Tirmizi, Birr,71). Gereksiz ve anlamsız sorular sormayı ve sorularında ısrar etmeyi de hoş görmez, fakat yerinde ve hikmetle sorulmuş soruları da takdir ederdi (Buhari, İtisam,2).

Takıntılı bir şekilde ve sürekli konuşmak olarak tanımlanan yeni bir bağımlılık türü de konuşma bağımlılığıdır. Konuşmuş olmak için konuşan bu kişiler konuşmalarının içeriğine ve muhataplarının ilgisini çekip çekmediğine bakmaksızın sürekli konuşurlar. Oysa konuşmanın çok önemli bir parçası da susmayı bilmektir. Efendimiz, susuşu tefekkür, bakışı ibret için olan ve defterine çok istiğfar yazdıran kişinin kurtulacağını müjdelemiş (Ramuz el-Ehadis), Allah’a ve ahiret gününe iman eden kişinin ya hayır söylemesini ya da susmasını emretmiştir (Tirmizi, Birr, 43).

Gazali Kimyay-ı Saadet isimli eserinde “Sözün Şerefi ve Dilin Afetleri” diye bir bahis açar ve girişinde “Dil aklın naibi ve vekilidir.” der. Ona göre dil, kalpte olana tercüman olduğu gibi tersine kalp de dilin konuştuğu şeylerden etkilenir. Her şeyden sürekli şikâyet edenin kalbine karamsarlık çöker. Dil insana neşe ve ümit veren şeyler konuşursa dilden kalbe bir ferahlık akar. Orada muhabbet ve iyimserlik yeşerir. Dil doğru konuşursa kalp hakikatlere açık olur. Böyle kişilerin rüyaları da sadık olur. Dil yalan konuştukça ise kalp aynen eğri bir aynanın eşyayı eğri göstermesi gibi hakikati çarpıtır. Bunun içindir ki yalancıların rüyası doğru çıkmaz. Kalbin nurlu ve aydınlık olması ile gölgeli ve karanlık olması büyük ölçüde dilin ne konuştuğuna bağlıdır.

Sufiler, nefsini arındırma yoluna girene en başta üç şeyi azaltmayı şart koşarlar: Yemek, uyku ve konuşma… Konuşmayı azaltmanın ve konuştuğu zaman da sadece hakkı konuşmanın en büyük faydası kişiyi dilin afetlerinden korumasıdır. Gazali,  susarak dilini bu günahlardan sakınan akıllı kimsenin gönlüne hikmet yerleşir, der ve dilin afetlerini şöyle sıralar: Lüzumsuz konuşmak, batıl ve günah konuşmak, münakaşa, husumet, çirkin sözler söylemek, lanet etmek, yalan söylemek, gereksiz ve incitici şakalar yapmak, alay, yalan vaatler, gıybet, koğuculuk, ikiyüzlü konuşmalar ve yağcılık.

Sözü çoğaltarak bu günahlara düşmemek, yeterli ve etkili konuşmak, kendine hâkim olabilmekle alakalı büyük bir meziyettir. Oto-kontrol denilen bu meziyet bütün ahlaki kusurlardan arınmanın olmazsa olmaz şartıdır. Her lafa karışmamak, her aklına geleni söylememek; ama yeri geldiği, icap ettiği zamanda da sözünü sakınmayıp sonra da ameline bakmak, işte bu konuşmacının bugün anlatacağı sözlerin özüdür.