Hz. Peygamber'in Gençlere Yedi Nasihati

إِمَامٌ عَدْلٌ، وَشَابٌّ نَشَأَ فِي عِبَادَةِ اللَّهِ، وَرَجُلٌ قَلْبُهُ مُعَلَّقٌ فِي المَسَاجِدِ، وَرَجُلاَنِ تَحَابَّا فِي اللَّهِ، اجْتَمَعَا عَلَيْهِ وَتَفَرَّقَا عَلَيْهِ، وَرَجُلٌ دَعَتْهُ امْرَأَةٌ ذَاتُ مَنْصِبٍ وَجَمَالٍ فَقَالَ: إِنِّي أَخَافُ اللَّهَ، وَرَجُلٌ تَصَدَّقَ بِصَدَقَةٍ فَأَخْفَاهَا حَتَّى لاَ تَعْلَمَ شِمَالُهُ مَا تُنْفِقُ يَمِينُهُ، وَرَجُلٌ ذَكَرَ اللَّهَ خَالِيًا، فَفَاضَتْ عَيْنَاهُ

Ebu Hureyre’den (ra) rivayet edildiğine göre Hz. Peygamber (sav) şöyle buyurmuştur: "Kendisinden başka hiçbir gölgenin bulunmadığı o Kıyamet gününde Allah-u Teâla şu yedi zümreyi arşının gölgesinde gölgelendirecektir. 
Adaletli imam yani devlet başkanı,
Allah’a ibadetle ömür geçiren ve bu şekilde yetişen bir genç, 
Gönlü mescitlere bağlılıkla geçen bir kişi,
Birbirlerine Allah rızası için muhabbet besleyen ve bu gayeyle buluşan ve ayrılan iki kişi,
Güzel ve makam sahibi bir kadının beraberlik teklifine “Ben Allah’tan korkarım” diye karşılık veren kişi,
Sağ elinin verdiğini sol elinin bilemeyeceği kadar gizli sadaka veren kişi ve gizli gizli Allah’ı anarak gözleri dolan kişi." (Buhârî, Zekat 15, Rikak 24; Müslim, Zekat 91)

Bu hadis-i şerife dair yapılan şerhlerin kahir ekseriyeti kıyamet gününde Allah’ın gölgesinde gölgelenecek yedi ayrı sınıfın kimlerden müteşekkil olduğunu izah sadedinde her bir zümreyi ayrı ayrı değerlendirmek suretiyle gerçekleşmiştir. Yazımızda bu yedi zümreyi ayrı ayrı değil sadece gençlik zaviyesinden değerlendirecek ve aslında bu yedi vasfın gençlere yönelik ideal bir kimlik tayin etmek istediği üzerinde duracağız. Bundan dolayı her bir vasfı İslam tarihinden ve hadis-i şeriflerden birer misal vermek suretiyle genç şahsiyetlerin kimlik inşasında somut bir adım olarak göstermeye çalışarak mezkur hadisi gençlik odaklı olarak okumaya ve anlamaya teşebbüs edeceğiz.

Hadisteki ilk vasıf adaletli imam yani devlet başkanıdır. Bunun tarihimizdeki en güzel misali Hz. Ömer’dir. “Bir makam ve mevkiye getirilmeden önce fakih olunuz yani dini ilimlerde derinlik ve kavrayış sahibi  olunuz. Daha sonra vakit bulamazsınız.” (Buhârî, İlim, 15) nasihatiyle gençken dini ve dünyevi ilimleri tahsil etmenin önemine ve ilmiyle amil olmanın gençlerin ilk vazifesi olması gerektiğine vurgu yapan Hz. Ömer, sahabe içerisinde en çok hadis nakleden oğlu Abdullah’ı Hz. Peygamber’in ilim meclislerine sürekli götürmüş ve çocukluktan itibaren iyi bir şekilde yetişmesini sağlamıştır. (Buhârî, İlim, 14)

Allah’a ibadetle ömrünü geçiren ve bu şekilde yetişen gençlerin önderi ve ikinci zümrenin ideal gencini Abdullah b. Amr b. As (ra) kabul edebiliriz. Zira o hem âlim hem de âbid bir sahabîydi. Kur’ân hafızlarının ilklerinden, gecelerini teheccüd ile eda eden, gündüzleri de oruç tutan ve yaşı küçük olduğu için Bedir ve Uhud harplerine katılamayan, bunların dışındaki tüm savaşlara iştirak etmiş cesur bir gençtir. Çok ibadet etmesi babası Amr b. As’ın dikkatini çekince Hz. Peygamber’in ikazına maruz kalan ve her defasında “Daha fazlasına gücüm yeter!” diyerek üç günde bir hatim etmeye, gün aşırı oruç tutmaya ve gecenin üçte birini eda etmeye Hz. Peygamber’e söz vererek ahdini yerine getiren bir gençtir. (Buhârî, Savm, 57)

Gönlü mescitlere bağlılıkla geçen kişiler içinde en çok hadis rivayet eden yedi sahabeden birisi olan Ebu Said el-Hudrî’yi (ra) üçüncü zümreye dahil edebiliriz. Uhud harbine katılmak için Hz. Peygamber’in huzuruna çıktığı zaman on üç yaşında bir gençtir. Babası Malik, Uhud savaşında şehid olunca ailesinin yükünü omuzlayan Ebû Saîd el-Hudrî genç sahâbîlerin en fakihlerinden ve ashab-ı suffa içerisinde yer alarak ömrünü Mescid-i Nebevî’de Hz. Peygamber’den ilim tahsil etmekle geçirmişti. Böylece birçok içtihat ve fetvasıyla nebevî mirasın aktarılmasında önemli bir rol üstlendi ve bu mevkiyi mescide bağlılığı sayesinde elde etti. Ebu Said el-Hudrî, Rasûlullah’ın mescidinde fakr-u zaruret içerisinde insanlara hizmet ederek, ilim ve ibadetle dolu bir hayat geçirdi.

Bu zümrenin dördüncü misali ise Tebuk gazvesinde geriye kalan üç kişiden en genci olan Kab b. Eşref’in Allah Teâla tarafından tevbesinin kabul edildiği kendisine bildirildiğinde Mescid-i Nebevî’de hızlıca yanına gelip kendisine sarılan Talha b. Ubeydullah’ın halisane tavrıdır. Muhacirlerden ayağa kalkıp kendisine sarılan muhacir Talha’nın bu samimiyeti Ka’b tarafından hiçbir zaman unutulmamış ve hayırla yad edilmiştir. Birbirlerine Allah rızası için muhabbet besleyen ve bu gayeyi ortaya koyan iki kişinin en güzel örneklerinden birisini oluşturan bu hadise Talha b. Ubeydullah’la somutlaşmıştır.

Güzel ve makam sahibi bir kadının beraberlik teklifine “Ben Allah’tan korkarım” diye karşılık veren kişinin en güzel timsali ise gençliğinin baharındaki Hz. Yusuf’tur. Dönemindeki gençlerin ve delikanlıların içerisinde yakışıklılığıyla öne çıkan Yusuf (as) hükümdar kızı ve Aziz’in karısı Zeliha’yı çekiciliğiyle büyülemiş ve onun birlikte olma teklifini reddetmiştir. Muradına eremeyen Zeliha bir iftira ile Hz. Yusuf’u zindana attırmış ve onun iffeti sarayda danışman olmasına kapı aralamıştır.

Sağ elinin verdiğini sol elinin bilemeyeceği kadar gizli sadaka veren kimseye örnek ise müminlerin annesi Hz. Aişe validemizdir. Hediye olarak gelen erzakı kendisini dahi düşünmeden hizmetçisi Ümmü Dürre’ye (ra) dağıttırmış ve akşam hizmetçisini ekmek zeytin almaya göndermiştir. Onun bu tavrı hane-i saadette Hz. Peygamber’in ahlak-ı hamidesini vefatından sonra da devam ettirdiğini gösteren güzel bir hatıradır.

Hasan-ı Basrî (ra) gizli gizli Allah’ı anarak gözleri dolan gençlerin öncülerindendir. Kaynaklar, onun hayatını Allah’ın gazabından korkmayı bir şuur haline getirerek devamlı surette hüzünlü ve gözü yaşlı olduğunu bildirir. Allah sevgisini temel kabul eden tasavvufî anlayışın mukabilinde Hasan-ı Basrî Allah korkusunu esas almakta ve Basra zühd mektebinin temsilcisi ve önderi sayılmaktadır.

Bir genç bu vasıfların en az birisini kendisinde deruhte ettiği zaman hem dünyada hem de ahirette Allah’ın en sevdiği kullardan birisi olur. Lakin bir genç bu özelliklerden birçoğunu da taşıma imkan ve potansiyeline sahiptir. Bunun için her Müslüman gencin idealinde, adaletli bir devlet başkanı olmak yahut Allah’a ibadetle ömür geçiren bir âbid olmak ve gönlünü mescitlere bağlı kılmak, Allah rızası için muhabbet beslediği ve bu gayeyle buluşup ayrıldığı dostlara sahip olmak, mahremi olmayan bir kadının beraberlik teklifine “Ben Allah’tan korkarım” diye karşılık verebilecek bir iffet duygusunu sahip olmak, sağ elinin verdiğini sol elinin bilemeyeceği kadar cömert olmak ve yalnız kaldığında gizli gizli Allah’ı anarak hislenmek gibi gündemler olduğu takdirde yirmi birinci yüzyılın sahipleri ve efendileri bu ideallere sahip gençler olacaktır. 

İsar / Kardeşini Kendine Tercih Etmek

Sahabeden biri Rasûlullah (sav)’a gelerek aç ve perişan bir durumda olduğunu söyledi. Efendimiz kendi evine bir adam göndererek bu sahabi için yiyecek bir şeyler getirmesini söyledi fakat orada da yenecek hiçbir şey bulunamadı. Bunun üzerine Efendimiz sahabelere dönerek bu kişiyi bir geceliğine evinde misafir edip, karnını doyuracak bir kişi bulunup bulunmadığını sordu. Ensardan bir zat bu kişiyi misafir olarak ağırlayabileceğini söyledi ve onu alıp evine götürdü. Fakat evinde sadece çocukların karnını doyuracak kadar azıcık bir yemek vardı. Bunu hiç önemsemeyen o zat hanımına şöyle dedi: “Bu kişi Peygamber'in misafiridir, ikramda asla kusur etme ve ondan hiçbir şey saklama! Çocukları avutarak uyut. Onlar iyice uyuyunca sofrayı kur, birlikte oturalım. Sonra da kalkıp kandili düzeltme bahanesiyle söndürüver ki biz yiyor gibi yapalım da Allah Rasûlü’nün misafiri bizim yemediğimizi anlamasın ve iyice karnını doyursun.” Hanım da söylenenleri aynen uyguladı. Haşr Suresi 9. ayetinin bu aile hakkında nazil olduğu rivayet edilir. Ayetin ensardan bahseden kısmı şöyledir:

“..Onlar kendilerine sığınmak üzere gelenleri seven; onlara verilen mallardan dolayı içlerinde bir kıskançlık hissetmeyen; aksine kendileri ihtiyaç içerisinde bulunsalar bile diğer kardeşlerini kendilerine tercih eden kimselerdir. Her kim açgözlülükten korunursa işte onlar kurtuluşa ereceklerdir.”

Sahabeden buna benzer pek çok olay rivayet edilmiştir. Onlar, sadece hayat devam ederken zaten düzenli olarak ulaşabileceklerini umdukları nimetleri paylaşmamışlar; bunun da ötesinde son nefeslerinde verilen bir yudum suyu bile yanlarındaki başka yaralılara vererek onları kendilerine tercih etmişlerdir. Yermuk savaşında yaşandığı anlatılan bu olay Hz. Ebû Cehm b. Huzeyfe’den rivayet edilir. O amcasını oğluna son nefesinde bir yudum su içirmek istemiş fakat o hakkını bir başkasına, o da bir diğerine vermiş. Derken Ebû Cehm son nefeslerini vermek üzere olan bu sahabelerden hiçbirine su yetiştirememişti.

Bu iki olaydan birincisi günler önceden haber vermeden ve donanmış bir sofra kurmadan misafir kabul etmeyen; ikincisi de arkadaşı için, bırakalım son nefesteki bir yudum sudan, ileride muhtemel bir menfaatten dahi vazgeçmeyen günümüz insanına iki muhteşem derstir.

Ayette “Kardeşlerini kendilerine tercih etmek” olarak tercüme edilen i’sar kelimesi İslam Ansiklopedisi’nde yazdığına göre Cürcânî tarafından şöyle tarif edilmiştir: Kişinin başkasının yarar ve çıkarını kendi çıkarına tercih etmesi veya bir zarardan öncelikle onu koruması. Cürcani’ye göre bu anlayış din kardeşliğinin en ileri derecesidir.

Ayette, bütün mal varlıklarını Mekke’de bırakarak Medine’ye göç etmek zorunda kalan Hz. Peygamber’i ve diğer muhacirleri şefkatle kucaklayıp mal varlıklarını onlarla paylaşmaktan çekinmeyen Medineli Müslümanlar (ensar) övgüyle anılmakta, âyette onların şahsında Müslüman toplumun bazı temel manevi ve ahlâkî özelliklerine temas edilmektedir. Buna göre Müslümanlar öncelikle imanı gönüllerine yerleştirmişlerdir; ayrıca muhacirler gibi zor durumda kalıp kendi beldelerine gelenleri severler; din kardeşlerine kendilerinden daha fazla imkân sağlanmasından dolayı içlerinde kıskançlık duymazlar; nihayet ihtiyaç içinde olsalar dahi onları kendilerine tercih eder, şahsî menfaatlerinden, zevklerinden fedakârlıkta bulunurlar. Ayetin son kısmında, nefsinin cimrilik eğilimlerinden kendini koruyabilenlere ebedî kurtuluşu kazanacakları müjdelenirken dolaylı olarak îsârın bu yöndeki psikolojik etkisine de işaret edilmektedir. Ancak diğer erdemli davranışlarda olduğu gibi îsârın da belirtilen ahlâkî değeri kazanabilmesi için maddî veya manevi bir karşılık beklenmeden sırf Allah rızası ve insan sevgisinden dolayı yapılması gerekir. Çünkü Gazali’nin belirttiği gibi iyilik karşılığında teşekkür veya övgü bekleyen kişi cömertlik değil alışveriş yapmış sayılır.

Kaynaklarda cömertliğin sehâ, cûd ve îsâr olarak başlıca üç derecesi bulunduğu belirtilir. Buna göre bir kimsenin elindeki imkânların en çok yarısını başkasına ikram etmesine sehâ (sehâvet), çoğunu vermesine cûd, imkânlarının tamamını başkaları için kullanmasına da îsâr denir.

Elmalılı’nın yorumuna göre ayette anlatılan seviye ahlakın ve tok gözlülüğün en üst noktasıdır. Bu ahlakın bir neticesi olarak ayetin onlara felah vaat etmesini Elmalılı merhum kısaca, her sıkıntıdan kurtulup her murada ermek olarak açıklamış ve ayetin bu müjde ile bitmesini de ahlakî bir saadet düsturu ve ensarın ahlakıyla ahlaklananların methu sena edilerek müjdelenmesi olarak yorumlamıştır.

İslam ahlakında cömertlik, israf ve cimrilik diye adlandırılan iki aşırılığın (rezîlet) ortası sayılmıştır. İsraf şahsî ve ailevî harcamalarda aşırılığa kaçmak, nefsin kötü arzularını tatmin etme uğruna insanî ve dinî hiçbir gaye gütmeksizin eldeki imkânları saçıp savurmak, cimrilik ise dinin ve örfün gerekli gördüğü yerlere harcama yapmaktan kaçınmaktır. İnananların evsafının sayıldığı Furkan Suresi’nin son bölümünde Rabbimiz Müslümanları harcama yaparken saçıp savurmayan ve cimrilik de etmeyen, bu ikisi arasında dengeli bir yol tutan kişiler olarak tanımlamıştır. (Furkan 25/67) Ortalama Müslümanın yolu budur. En öne geçenler ise yukarıda anlatılan i’sar mertebesine ermiş olanlardır. Kendine harcarken kendinden geçen, başkasına vermesi gerektiği yerde ise yer yarılıp içine geçen kişilerin ise bu kategorizasyonda yerleri dahi yoktur.