TÜBİTAK 1001 programı kapsamında Doç. Dr. Muhammed Enes Topgül’ün yürütücülüğünde 2021 yılında başlanan “2./8. Asır Hadis Halkalarının İnşası” başlıklı proje, geçtiğimiz aylarda tamamlandı. Türkiye’de hadis alanında “dijital beşerî bilimlerin imkânlarını kullanarak hazırlanan ilk kapsamlı araştırma projesi” olma özelliğini taşıyan bu proje çerçevesinde hazırlanan üç ciltlik serinin ilk kitabı “2./8. Asır Hadis Halkaları I: Medine, Mekke, Mısır, Şam ve Yemen” başlıklı eser, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları (İFAV) etiketiyle raflardaki yerini aldı.
Temel amacı erken dönem (2./8. asır) İslam ilim tarihinin merkezi şehirlerinde (Mekke, Medine, Şam, Mısır, Yemen) hadis ilminin nasıl teşekkül ettiğini farklı bir bakış açısıyla, merkezdeki muhaddisler ve onların ilişki ağları üzerinden anlamaya çalışmak olan proje doğrultusunda rical, tabakât ve tarih alanlarındaki klasik kaynaklar farklı bir okuma biçimine tâbi tutularak şehirlerdeki hadis halkaları tespit edilmeye çalışıldı ve kaynaklardaki biyografik bilgiler genel anlatının bir parçası haline getirilerek hoca-talebe ilişkileri ortaya çıkarıldı. Bununla birlikte, kaynaklardaki veriler şehir merkezli ilmî ağlar, râvi hareketliliği ve şehirlerin tarihsel dinamikleri ekseninde yeniden analiz edildi.
Muhammed Enes Topgül’ün editörlüğünde hazırlanan kitap, beş bölümden oluşuyor. 2./8. asırda beş farklı şehirdeki hadis halklarının ele alındığı bölümler sırasıyla Rıdvan Talha Yücedağ (Medine), Enes Tarhan (Mekke), Baki Gönüllü (Mısır), Adem Sari (Şam) ve Hatice Demirci Akyüz (Yemen) tarafından hazırlandı.
Her bölümde, önce ilgili şehrin söz konusu dönemde siyasi, ekonomik, kültürel ve entelektüel çehresi hakkında bilgiler veriliyor, ardından râvilerin ilmî nitelikleri, ders halkaları, rivayet pratikleri ve ilmî üretim tarzları ayrıntılı biçimde inceleniyor. Daha sonra “rıhle” (yolculuk) olgusuna değinilerek projenin temel hedefi olan ilmî halkaların sunuşuna geçiliyor. Bu kısımda, şehirdeki temel halkaların yanı sıra ikincil halkalar ve halka yapısı teşkil etmeyen ilişki ağları ile şehirdeki diğer rivayet ilişkilerine de değiniliyor. Son olarak, ilgili şehirdeki hadis halkları bir şema olarak sunuluyor.
2./8. asır hadis faaliyetlerini İslam tarihinin merkez şehirleri ölçeğinde karşılaştırmalı olarak ele alan ilk kapsamlı çalışma olma özelliğini taşıyan bu çalışmanın bir diğer önemi de klasik kaynaklarda yer alan hadis biyografilerinin dijital beşerî bilimler perspektifiyle yeniden işlenmiş olması. Danışmanlar eşliğinde yürütülen bu süreçte proje bursiyerleri binlerce râviyi farklı kaynaklardan tarayarak veri setleri oluşturdu; grafikler, zaman çizelgeleri, haritalar ve kronolojik akışlar aracılığıyla klasik metinlerde görünmez hâle gelen ilişkiler yeniden görünür kılındı. Bu yaklaşımla, hadis tarihinin temel kavramlarının modern araştırma metotlarına uygun bir biçimde yeniden değerlendirilmesine de imkân sağlandı.
